Fagraea berteroana A. Gray ex Benth.

Fagraea berteroana – gatunek niewielkiego, rozłożystego drzewa lub dużego krzewu z rodziny goryczkowatych. Rośnie na obszarach podzwrotnikowych, gdzie temperatury są większe niż 10 °C. Drzewo to ma kanciaste gałęzie, tępe liście i pachnące kwiaty o rurkowatej koronie, w kolorze od bieli do kremowego. Nazwa drzewa, po hawajsku, znaczy „kwiat dziesięciu centów”, ponieważ za tę cenę kiedyś go sprzedawano.

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek występuje od Nowej Gwinei i północnej Australii na północy sięga do wysp Marianów, a na wschodzie do Markizów. Występuje w rozproszeniu na nizinach i w górskich lasach. Uprawiany jest m.in. na Hawajach.

Morfologia^[3]

Kwiaty puakenikeni

Niedojrzałe owoce puakenikeni

Akwarela Sydneya Parkinsona przedstawiająca Fagraea berteroana wykonana podczas pierwszego rejsu kapitana Jamesa Cooka przez Pacyfik (1768-1771)

Pokrój

Niewysokie drzewo osiągające do 15 m wysokości, często niższe, szczególnie kiedy rośnie na otwartej przestrzeni. Pień często wieloramienny przy podstawie, z rozłożystą koroną.

Liście

Naprzeciwległe i mięsiste, całobrzegie, eliptyczne, zwężone przy końcu, osiągają 8-22 cm długości, nerwacja liści niewyraźna, górna strona blaszki liściowej ciemniejsza. Ogonek ok. 1,5 cm długi.

Kwiaty

W jednym kwiatostanie występuje kilka kwiatów (najczęściej 9-25). Kwiatostany osiągają do kilkunastu cm długości; szypułki są do 1 cm długie. Korona kwiatów w kształcie trąbki, koloru białego lub żółtego przechodzącego niekiedy w blady pomarańczowy, rurki korony do 11 cm długie, zakończone pięcioma podłużnymi, skręconymi końcówkami płatków korony. Pięć pręcików, z długimi pylnikami na szczycie. Kwitnienie następuje w dowolnym momencie w ciągu roku, czasem ma charakter ciągły.

Owoce

Pomarańczowe, elipsoidalne, mięsiste o długości ok. 3,5 cm. Mogą być zbierane przez cały rok.

Nasiona

Występują w dużej licznie rozproszone w miąższu owocu. Są drobne, czarne, nieregularnego kształtu. Zjadane są przez ptaki.

Biologia i ekologia

Fanerofit. Rośnie w klimacie podzwrotnikowym. Nie toleruje mrozu stąd nie rośnie lub uprawiany źle rośnie poza strefą subtropikalną. Występuje zarówno na terenach nizinnych, jak i wyżej, sięgając do nieco ponad 1000 m n.p.m. Gatunek tolerancyjny wobec wielkości opadów. Zbyt silne ocienienie lub niedostatek wody ogranicza rozwój. Wzrost jest powolny, choć w optymalnych warunkach może osiągać wartość do ok. 0,5 m rocznie.

Zastosowanie

Współcześnie gatunek jest uprawiany głównie jako roślina ozdobna dla efektownych, pachnących kwiatów, rzadziej dla drewna. Kwiaty są noszone dla ozdoby pojedynczo nad uchem albo założone na szyję w formie pachnącego łańcucha. Wykorzystuje się je także do aromatyzowania oleju kokosowego. Drewno jest wykorzystywane w rzemiośle i budownictwie ogólnym. Jest surowcem dobrej jakości; wytrzymałe, jasne brązowe, drobnoziarniste. Było cenione jako materiał do produkcji rękojeści narzędzi, samych narzędzi, mebli, instrumentów perkusyjnych.

Na Wyspach Salomona skórki owoców są używane jako pułapki na muchy.

Roślina lecznicza

Kora z tego drzewa na Fidżi jest używana w leczeniu astmy i cukrzycy. Na Wyspach Tonga kora używana jest w mieszankach z innymi ziołami podczas leczenia obrażeń wewnętrznych.

Znaczenie w wierzeniach

Drzewo jest uważane za święte na Wyspach Cooka. Na Tahiti było poświęcone bogu Tane, którego wyobrażenia zawsze wykonane były z drewna Fagraea berteroana.

Uprawa

Gatunek sadzony w celach ozdobnych, często jako soliter w kompozycjach krajobrazowych.

Rozmnażanie

Skuteczne jest rozmnażanie z nasion, ale wzrost tak uzyskanych roślin trwa długo i trzeba czekać 5–7 lat na pierwsze kwitnienie. Sadzonki bywają też pozyskiwane ze stanowisk naturalnych. W warunkach komercyjnych rośliny rozmnażane są wegetatywnie poprzez odkłady powietrzne. Pozyskane w ten sposób sadzonki, po odcięciu od rośliny matecznej w pierwszym roku sadzi się do pojemników i dopiero później na wolną przestrzeń. Gatunek ten może być też uprawiany jako roślina doniczkowa, przy czym wielkość pojemnika powinna wynosić minimum ok. 20 litrów^[4].

Wymagania

Preferuje stanowiska nasłonecznione, a podłoże wilgotne lub świeże, choć toleruje też susze. Jednak niedostatek wody, podobnie jak nadmierne zacienienie wstrzymują rozwój.

Nazewnictwo

W obrębie zasięgu gatunek jest nazywany następująco:

• ksid – Palau
• mbua, mbua ndina, mbua ni Viti, mbua ni veikua, kandisa – Fidżi
• peengas, seewur peengas – Chuuk
• pua – Tonga, Wyspy Hoorn, ‘Uvea, Niue, Cooks, Tahiti, Australs, Rapa, Marquesas
• pua Tonga – Tonga
• pua kenikeni – Hawaje
• pualulu – Samoa
• pwur, seir pwur – Pohnpei

Zobacz też: Puakenikeni.

Przypisy

Bibliografia

1. W. Arthur Whistler: Tropical Ornamentals: a guide. USA: Timber Press, Inc., 2000, s. 208-209. ISBN 0-88192-475-X.
2. W. Arthur Whistler: Plants in Samoan Culture: The Ethnobotany of Samoa. USA: University of Hawaii Press, 2000. ISBN 978-0964542662.
3. Albert C. Smith: Flora Vitiensis Nova. A New Flora of Fiji (Spermatophytes Only). USA; Hawaii: Pacific Tropical Botanical Garden, 1988, s. 38–42.
4. Marie C. Neal: In Gardens of Hawaii. Honolulu: Bishop Museum Press, 1965. ISBN 978-0910240338.