Purple Hellebore

Ciemiernik czerwonawy, ciemiernik purpurowy (Helleborus purpurascens Waldst. & Kit.) – gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych.

Rozmieszczenie geograficzne

W zasięgu ogólnym ciemiernik purpurowy uważany był, niezbyt precyzyjnie, za gatunek endemiczny dla Karpat lub Karpat Wschodnich^[2][3]. Ściślej uznać go należy za subendemit dacki^[4][5] z głównymi ośrodkami występowania w Karpatach Południowych i Wschodnich, Górach Bihorskich, na Wyżynie Transylwańskiej, Pogórzu Północno-Węgierskim oraz Podolu Zachodnim. Natomiast w Górach Dynarskich i na Bałkanach, skąd podawany jest przez różnych autorów^[6][4][7][8], występują raczej zbliżone do niego morfologicznie gatunki sympatryczne jak np.: H. atrorubens (Góry Dynarskie), H. serbicus (Góry Wschodnioserbskie), H. odorus f. purpureiformis (Bałkany). Zgodne jest to z postulatem iż południowa granica zasięgu ciemiernika purpurowego przebiega w Karpatach Południowych^[5]. Zagadnienie to wymaga jednak szczegółowych badań.

W Polsce dziko występuje tylko w Bieszczadach Zachodnich na kilku stanowiskach: Małe Jasło, Hyrlata, Worwosoka, Okrąglik, Rypi Wierch, pomiędzy Roztokami Górnymi a Okrąglikiem^[9].

Morfologia

Łodyga

Gruba, wzniesiona, o wysokości 15-30 cm. Kłącze ma długowieczne, masywne – pojedyncza rameta (kępa) może osiągnąć średnicę kilkudziesięciu centymetrów. Część podziemna stanowi główną jego biomasę, wobec stosunkowo niewielkiego pędu generatywnego i liści odziomkowych.

Liście

Liście odziomkowe długoogonkowe o blaszce dłoniasto złożonej generalnie z pięciu piłkowanych na krawędziach odcinków, ciemnozielone, o silnej, grubej nerwacji, nieco skórzaste lecz nie zimotrwałe, spodem na nerwach rzadko owłosione. Liście odziomkowe rozpoczynają wzrost mniej więcej w okresie zawiązywania się owoców (maj), a ich parametry: średnica blaszki liściowej, długość ogonka liściowego oraz kształt, zależą od wieku rośliny oraz warunków środowiskowych; w warunkach optymalnych najdłuższy segment osiąga długość 20-25 cm. Górne liście łodygowe są siedzące, z reguły trójklapowe, czasami wtórnie powcinane, długości do 10 cm, choć bywają też zredukowane do jednocentymetrowego błoniastego rąbka.

Kwiaty

Od 1 do kilkunastu na łodydze, zwykle 2-5. Listki okwiatu z zewnątrz są podbarwione fioletowo, wewnątrz liliowosine, w wyższych położeniach górskich wyraźnie ciemniejsze niż w dolinach. Okwiat 5-działkowy, liczne pręciki, słupków zwykle 5, słupkowie apokarpijne. Liczba kwiatów na pędzie oraz liczba słupków i miodników w słupkowiu zmienna osobniczo i populacyjnie, nawet w obrębie klasy wiekowej, czy też wielkościowej.

Owoce, nasiona

Mieszki bez dzióbka z kilkunastoma czarnymi błyszczącymi nasionami, wysypującymi się pod koniec czerwca, nasiona bez elajosomów.

Gatunki podobne

W ogrodach często mylony z ciemiernikiem kaukaskim i ciemiernikiem rdzawoczerwonym oraz ich ozdobnymi hybrydami.

Biologia i ekologia

• Bylina, hemikryptofit. Jest rośliną o budowie polikormonicznej, stąd w praktyce nie można ustalić granic pojedynczego osobnika (genety). Pęd generatywny rozpoczyna wzrost wczesną wiosną bezpośrednio po ustąpieniu śniegu (marzec-kwiecień). Rozwijające się kwiaty zasadniczo są odporne na przymrozki, które wstrzymują jedynie ich wzrost, natomiast uszkodzenia może powodować marznący deszcz. Kwitnie od lutego do kwietnia.
• Biotop, wymagania. Spotykany jest zarówno na ubogich, płytkich glebach szkieletowych, jak i na głębokich, bogatych w próchnicę. Preferuje miejsca zasobniejsze w wilgoć, chociaż zdecydowanie unika miejsc silnie wilgotnych. Spotykany jest również na siedliskach ciepłych i nasłonecznionych, lecz tam zazwyczaj nie wytrzymuje konkurencji z roślinnością trawiastą. Występowanie ciemiernika w zbiorowiskach łąkowych związane jest zazwyczaj z umiarkowanym zaburzeniem (np. działalność kretów czy też gryzoni). Rośnie również na dawnych zrębach, gdzie jego trwanie wynika z dużej żywotności i długowieczności. Ciemiernik znosi ocienienie, lecz rosnąc na dnie lasu wykazuje oznaki obniżonej żywotności, słabo kwitnie i owocuje. W ogólnym zasięgu ciemiernik nie jest związany z jakimś określonym zespołem lub piętrem roślinnym. W górach występuje najczęściej w piętrze buczyny, zajmując raczej miejsca prześwietlone – stare osuwiska, skraje zabagnionych polanek, części przygrzbietowe. Spotykany jest też na połoninach, lecz tylko w sąsiedztwie lasu (w ekotonie). Nigdy nie występuje w lasach iglastych, co związane może być z niewystarczającą ilością światła docierającego do dna lasu, brakiem owadów zapylających lub znacznym przesuszeniem i zakwaszeniem ściółki, co uniemożliwia kiełkowanie nasion.
• Roślina trująca. Ze względu na zawartość alkaloidów w większych ilościach cała roślina jest silnie trująca. Po doustnym spożyciu powoduje duszności, niepokój, skurcze i paraliż^[10]. Śmierć następuje w wyniku paraliżu mięśni oddechowych^[10].
• Liczba chromosomów 2n=32^[11].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) jest umieszczona w grupie gatunków rzadkich, potencjalnie zagrożonych (kategoria zagrożenia R)^[12]. W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię VU (narażony)^[13]. W opracowaniu Polska Czerwona Księga Roślin (2001) nadano mu kategorię zagrożenia LR, czyli niższego ryzyka. W wydaniu z 2014 roku otrzymał kategorię VU (narażony)^[14]. Polskie populacje są pod stałą kontrolą. Na najbogatszym w Polsce jego stanowisko w Małym Jaśle liczba osobników ulega zmniejszaniu wskutek zaniechania użytkowania gospodarczego torfowisk, na których on występuje, co powoduje ich zarastanie łanami maliny^[9]. Z nasion pobranych z naturalnych stanowisk podjęto uprawę tego gatunku w ogródku przy Bieszczadzkim Parku Narodowym, w Arboretum w Bolestraszycach i w kilku ogrodach botanicznych^[9].

Zastosowanie

Ze względu na zawartość alkaloidów (helleboryna i helleborydyna) wyciąg z kłączy był stosowany w medycynie pod nazwą „Rhizoma Hellebori” jako lek przeciwko pasożytom oraz lek nasercowy (działanie zbliżone do digitaliny).

Przypisy

Bibliografia

1. Bochenek, P. 1998. Obserwacje autekologiczne i populacyjne nad Helleborus purpurascens W. & K. (Ranunculaceae). Fragmenta Floristica et Geobotanica Series Polonica 6: xx-xx. Kraków. PL ISSN 1233-0132.
2. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.