Orchis

Ten artykuł dotyczy jednego tylko rodzaju roślin storczykowatych. Zobacz też: hasło storczykowate zawierające charakterystykę storczyków w potocznym, szerokim tego słowa znaczeniu. Multimedia w Wikimedia Commons

Storczyk (Orchis L.) – rodzaj bylin należących do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). W zależności od ujęcia systematycznego klasyfikowanych jest do tego rodzaju od 17 do 33 gatunków, przy czym większa liczba podawana jest w starszych klasyfikacjach. Po odkryciu w końcu lat 90. XX wieku polifiletycznego charakteru tradycyjnie definiowanego rodzaju, część zaliczanych tu gatunków przeniesiona została przez taksonomów do rodzaju koślaczek (Anacamptis) i Neotinea^[3][4]. Gatunkiem typowym jest storczyk kukawka (Orchis militaris L.)^[5].

Charakterystyka

Liście

Na łodydze tylko jeden osadzony pochwiasto liść, pozostałe skupione u nasady w różyczkę.

Korzeń

Dwie jajowate do kulistych, niepodzielne, podziemne bulwy.

Kwiaty

Zebrane w kształtny, gęsty kłos osadzony na szczycie łodygi. Kwiaty rozmieszczone w kątach błoniastych i zasychających przysadek krótszych od zalążni. Warżka kwiatu skierowana w dół, opatrzona ostrogą. Niektóre gatunki tego rodzaju wykształciły kwiaty o specyficznych kształtach lub zapachach, przywabiających owady.

Systematyka

W latach 90. XX wieku systematyczne badania molekularne wykazały jednoznacznie polifiletyczny charakter tradycyjnie definiowanego rodzaju. Wyniki wsparte badaniami kariotypów oraz nad hybrydyzacją dowiodły, że rodzaj Orchis s.l. w istocie obejmował trzy niespokrewnione bezpośrednio klady. Grupa ze storczykiem samczym (Orchis morio) licząca 12–15 gatunków (w zależności od ich ujęcia systematycznego) tworzy linię rozwojową wspólną z jedynym wcześniej opisywanym gatunkiem z rodzaju koślaczek (Anacaptis). Wszystkie gatunki tej linii rozwojowej mają w fazie diploidalnej 32 lub 36 chromosomy. Grupa ta jest ściśle spokrewniona z rodzajem Serapias i wraz z nim tworzy grupę siostrzaną dla rodzaju dwulistnik (Ophrys)^[3].

Drugi klad przedstawicieli tradycyjnie opisywanego rodzaju Orchis obejmuje storczyka drobnokwiatowego (Orchis ustulata) i trzy spokrewnione z nim gatunki i tworzy grupę o wspólnym pochodzeniu z Neotinea maculata. Cała ta grupa zaliczana jest obecnie do rodzaju Neotinea. Rośliny te posiadają 42 chromosomy oraz dodatkowy chromosom B^[3][4].

W końcu trzeci klad wraz z gatunkiem typowym tj. storczykiem kukawką (Orchis militaris) pozostał w rodzaju Orchis s.s. Do 17–25 gatunków (w zależności od ujęcia systematycznego) dołączono Aceras anthropophorum jako Orchis anthropophora – gatunek tworzący jeden klad z pozostałymi storczykami tej grupy. Rośliny tu zaliczane posiadają 42 chromosomy (2n)^[3][4].

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG III z 2009)

Jeden z rodzajów plemienia Orchidinae w obrębie podrodziny storczykowych (Orchideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Storczykowate są kladem bazalnym w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych^[1][6].

Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd storczykowce (Orchidales Raf), podrząd Orchidineae Rchb., rodzina storczykowate (Orchidaceae Juss.), podrodzina Orchidoideae Eaton., rodzaj storczyk (Orchis L.)^[7].

Gatunki zaliczane do rodzaju Orchis s.l. występujące we florze polskiej^[8]

• storczyk blady (Orchis pallens L.)
• storczyk błotny (Orchis palustris Jacq.)
• storczyk cuchnący (Orchis coriophora L.)
• storczyk drobnokwiatowy (Orchis ustulata L.)
• storczyk kukawka (Orchis militaris L.)
• storczyk męski (Orchis mascula (L.) L.)
• storczyk purpurowy (Orchis purpurea Huds.)
• storczyk samczy, s. samiczy (Orchis morio L.)
• storczyk trójzębny (Orchis tridentata Scop.) – gatunek uważany w Polsce za wymarły, odnaleziony ponownie w 2012 roku^[9][10].

Pełen wykaz gatunków^[3][11]

Przedstawiciele rodzaju Orchis sensu stricto:

• Orchis adenocheila Czerniak., Bot. Mater. Gerb. Glavn. Bot. Sada RSFSR 5: 173 (1924)
• Orchis anatolica Boiss., Diagn. Pl. Orient. 5: 56 (1844)
• Orchis anthropophora (L.) All., Fl. Pedem. 2: 148 (1785) (syn. Aceras anthropophorum)
• Orchis brancifortii Biv., Stirp. Rar. Sicilia 1: 3 (1813)
• Orchis galilaea (Bornm. & M.Schulze) Schltr., Repert. Spec. Nov. Regni Veg. 19: 47 (1923)
• Orchis italica Poir. in J.B.A.M.de Lamarck, Encycl. 4: 600 (1798)
• Orchis laeta Steinh., Ann. Sci. Nat., Bot., II, 9: 209 (1838)
• Orchis mascula (L.) L., Fl. Suec., ed. 2: 310 (1755) – storczyk męski
• Orchis militaris L., Sp. Pl.: 941 (1753) – storczyk kukawka
• Orchis olbiensis Reut. ex Gren., Mém. Soc. Émul. Doubs, III, 3: 6 (1859)
• Orchis pallens L., Mant. Pl. 2: 292 (1771) – storczyk blady
• Orchis patens Desf., Fl. Atlant. 2: 318 (1799)
• Orchis pauciflora Ten., Fl. Napol., Prodr.: lii (1812)
• Orchis provincialis Balb. ex Lam. & DC., Syn. Pl. Fl. Gal.: 169 (1806)
• Orchis punctulata Steven ex Lindl., Gen. Sp. Orchid. Pl.: 273 (1835)
• Orchis purpurea Huds., Fl. Angl.: 334 (1762) – storczyk purpurowy
• Orchis quadripunctata Cirillo ex Ten., Fl. Napol., Prodr.: liii (1812)
• Orchis simia Lam., Fl. Franç. 3: 507 (1779) – storczyk małpi
• Orchis sitiaca (Renz) P.Delforge, Naturalistes Belges 71: 107 (1990)
• Orchis spitzelii Saut. ex W.D.J.Koch, Syn. Fl. Germ. Helv.: 686 (1837)
• Orchis troodi (Renz) P.Delforge, Naturalistes Belges 71: 107 (1990)

Grupa przeniesiona do rodzaju koślaczek (Anacamptis):

• Anacamptis boryi (Rchb.f.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
• Anacamptis collina (Banks & Sol. ex Russell) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
• Anacamptis coriophora (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997) → storczyk cuchnący (Orchis coriophora L.)
• Anacamptis cyrenaica (E.A.Durand & Barratte) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr., Orchid Gen. Anacamptis Orchis Neotinea, ed. 2: 178 (2007)
• Anacamptis israelitica (H.Baumann & Dafni) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
• Anacamptis laxiflora (Lam.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
• Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997) → storczyk samczy (Orchis morio L.)
• Anacamptis palustris (Jacq.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997) → storczyk błotny (Orchis palustris Jacq.)
• Anacamptis papilionacea (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
• Anacamptis sancta (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)

Grupa przeniesiona do rodzaju Neotinea:

• Neotinea commutata (Tod.) R.M.Bateman, Bot. J. Linn. Soc. 142: 12 (2003)
• Neotinea conica (Willd.) R.M.Bateman, Bot. J. Linn. Soc. 142: 12 (2003).
• Neotinea lactea (Poir.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 122 (1997)
• Neotinea tridentata (Scop.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 122 (1997) → storczyk trójzębny
• Neotinea ustulata (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 122 (1997) → storczyk drobnokwiatowy

Ochrona

Wszystkie gatunki tego rodzaju występujące w Polsce objęte są ścisłą ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem niektóre gatunki wpisane są do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Storczyk trójzębny (O. tridentata) uważany jest za wymarły.

Przypisy