Multimedia w Wikimedia Commons 
Hasło w Wikisłowniku Ośmiornice (Octopoda) – rząd głowonogów, ośmioramiennych mięczaków, do którego zaklasyfikowano około 300 gatunków. Są to zwierzęta dwubocznie symetryczne, mające dwoje oczu i dziób, otwór gębowy leży w centralnym punkcie względem ramion, nieprawidłowo nazywanych czasami „czułkami”. Miękkie ciało potrafi szybko zmieniać kształt. Do pływania mięczak wykorzystuje syfon, przez który wyrzuca wodę, głowa znajduje się na przedzie, wzniesiona. Syfon służy także wymianie gazowej. Złożony układ nerwowy wiąże się ze świetnym wzrokiem u większości gatunków, ośmiornice należą też do najinteligentniejszych bezkręgowców, prezentujących najbardziej złożone zachowania.
Zamieszkują zróżnicowane regiony oceanów, w tym rafy koralowe, wody pelagiczne i dno morskie (zob. bentos, bental). Niektóre żyją w strefie międzypływowej, inne zasiedlają abisal. Większość gatunków charakteryzuje się szybkim wzrostem osobniczym, wczesnemu dojrzewaniu towarzyszy krótkie życie. Podczas rozrodu samiec wykorzystuje specjalne ramię do przeniesienia pakietu nasienia bezpośrednio do jamy płaszczowej samicy, po czym starzeje się i umiera. Samica składa zapłodnione jaja w norze i opiekuje się nimi aż do wyklucia się młodych, po czym również ginie.
Strategie obrony przed drapieżnikami obejmują wyrzucenie sepii, kamuflaż i odstraszanie, zdolność ruchu odrzutowego i ukrywania się. Wszystkie ośmiornice dysponują jadem, ale tylko Hapalochlaena może doprowadzić do śmierci człowieka.
Ośmiornice pojawiają się w mitologii jako potwory morskie, np. norweski Kraken czy Akkorokamui Ajnów, a prawdopodobnie i Gorgony starożytnej Grecji. Walkę z ośmiornicą opisuje Victor Hugo w Pracownikach morza, inspirując inne prace, jak Ośmiorniczka Fleminga. Ośmiornice ukazuje również japońska sztuka erotyczna shunga. Stanowią też pokarm ludzi w wielu częściach świata, szczególnie w kuchni śródziemnomorskiej i regionów położonych w pobliżu mórz Azji.
Łacińska nazwa naukowa ośmiornicy octopus ma swój źródłosłów w starożytnej grece od słowa ὀκτώπους, ὀκτά-, tworząc złożenie formy ὀκτώ (oktō, 8) ze słowem πούς (pous, stopa). Używał jej na przykład Aleksander z Tralles (ok. 525 – ok. 605)[2][3][4].
Ośmiornica olbrzymia podawana jest często jako największy znany gatunek ośmiornic. Osobniki dorosłe osiągają masę 15 kg i rozpiętość ramion 4,3 m[5]. Największy udokumentowany naukowo osobnik tego gatunku ważył 71 kg[6]. Mówiono też o osobnikach o wiele większych[7]: jeden ważył 272 kg z rozpiętością ramion 9 m[8]. Znaleziono zwłoki Haliphron atlanticus ważące 61 kg. Zażyciową masę ciała ocenia się na 75 kg[9][10]. Najmniejszy gatunek to Octopus wolfi, osiągający około 2,5 cm i ważący poniżej 1 g[11].
Ośmiornice wykazują symetrię dwuboczną wzdłuż osi grzbietowo-brzusznej. Na jednym z końców wydłużonego ciała, funkcjonującego jako przód zwierzęcia, leżą głowa i stopa. Głowa obejmuje jamę ustną i mózg. Stopa wyewoluowała w grupę giętkich, chwytnych wyrostków noszących nazwę ramion, które otaczają usta i wiążą się między sobą u podstawy błonę międzyramieniową[12]. Ramiona opisać można w oparciu o stronę i kolejność (np. L1, R1, L2, R2) i podzielić na 4 pary[13][12]. Bulwiasty i wydrążony płaszcz jest umocowany do tyłu głowy. Zawiera większość niezbędnych dla przeżycia narządów[14][15]. Jamę płaszczową ograniczają mięśniowe ściany, zawiera ona skrzela. Łączy się ze środowiskiem zewnętrznym lejek bądź syfon[12][16]. Poniżej ramion znajdują się usta o ostrym, twardym dziobie[15].
Skórę buduje gruby naskórek z komórkami śluzowymi i zmysłowymi, oraz zbudowana z tkanki łącznej skóra właściwa składająca się głównie z włókien kolagenu i różnych komórek umożliwiających zmianę barwy[12]. Większą część ciała buduje miękka tkanka pozwalająca na wydłużanie, kurczenie i zwijanie się. Umożliwia to ośmiornicy przeciskać się przez wąziutkie szczeliny. Nawet większe gatunki mogą przedostać się przez otwór mierzący jedynie 2,5 cm średnicy[15]. Bez wsparcia szkieletu ramion pracują na zasadzie hydrostatu mięśniowego, zawierają mięśnie podłużne, poprzeczne i okrężne wokół środkowego nerwu osiowego. Mogą wydłużać się i skracać, skręcać na lewo i prawo, zginać w dowolnym miejscu i kierunku bądź też trzymać się sztywno[17][18].
Wewnętrzna powierzchnia ramion pokryta jest okrągłymi, adhezywnymi przyssawkami, pozwalającymi zwierzęciu zakotwiczyć się bądź manipulować przedmiotami. Każda przyssawka jest zazwyczaj okrągła, miskowata, wyróżnia się w niej dwie odrębne części: zewnętrzną płytką jamę zwaną infundibulum oraz środkową wydrążoną przestrzeń nazywaną acetabulum, obie pokrywa gruba warstwa mięśni w kutykulowej osłonce. Kiedy przyssawka przylega do jakiejś powierzchni, uszczelnia się otwór pomiędzy nimi. Infundibulum zapewnia adhezję, podczas gdy acetabulum nie łączy się. Skurcz mięśnia pozwala na przylgnięcie i odłączenie się[19][20].
Oczy ośmiornic są duże, leżą na szczycie głowy. Budową przywołują na myśl oko rybie. Zamyka je chrzęstna osłonka przyłączona do czaszki. Rogówkę tworzy półprzezroczysta warstwa naskórka. Szczelinowata źrenica leżąca za nią tworzy otwór w tęczówce. Soczewka wisi za źrenica. Tył oka pokrywają światłoczułe komórki siatkówki. Źrenica może dostosowywać swój rozmiar, a pigment siatkówki pochłania padające światło w dużej jasności[12].
Niektóre gatunki różnią się od typowego dla ośmiornic kształtu ciała. Przedstawiciele podrzędu frędzlikowców mają korpulentne, żelatynowate ciało z błoną międzyramieniową sięgającą szczytów ramion oraz dwiema dużymi płetwami powyżej oczu z wewnętrznym wsparciem wewnętrznej muszli. Mięsiste brodawki lub cirri leżą w rzędzie wzdłuż dna ramion, Oczy są lepiej rozwinięte[21][22].
Ośmiornice mają zamknięty układ krążenia – krew pozostaje w obrębie naczyń krwionośnych. Występują 3 serca: jedno układowe, które pompuje krew przez ciało, i 2 serca skrzelowe, które przepompowują ją przez skrzela. Serce układowe nie działa, kiedy zwierzę pływa, dlatego też mięczak szybko się męczy i preferuje pełzanie[23][24].
Krew zawiera bogate w miedź białko hemocyjaninę, transportującą tlen. Zwiększa ona lepkość krwi, wymagającej przeto znacznego ciśnienia, by przepompować ją przez ciało. Ciśnienie tętnicze może więc przekraczać 75 mmHg[23][24][25]. W chłodnych warunkach o niskiej dostępności tlenu hemocyjanina transportuje go wydajniej od hemoglobiny. Nie przenoszona przez czerwone krwinki, hemocyjanina po prostu rozpuszcza się w osoczu, nadając krwi niebieskawy kolor[23][24].
Serce układowe ma kurczące się mięśniowe ściany. Tworzy je pojedyncza komora i dwa przedsionki, każdy na jedną stronę ciała. Wśród naczyń krwionośnych wymienia się tętnice, naczynia włosowate i żyły, wyścielone nabłonkiem unikalnym wśród bezkręgowców. Krew krąży przez aortę do układu naczyń włosowatych, w końcu do żył czczych, po czym pompowana jest dalej do skrzeli przez serca dodatkowe i wraca do głównego serca. Większość układu żylnego się kurczy, co wspomaga przepływ krwi[12].
Wymiana gazowa wymaga wciągania wody do jamy płaszcza przez otwór, przepuszczania jej przez skrzela i pozbywania się jej przez syfon. Wlot wody zachodzi dzięki skurczowi promienistych mięśni ściany płaszcza i zastawki zamykają się, kiedy silne mięśnie okrężne wyrzucają wodę przez syfon[26]. Rozległa kratowata tkanka łączna wspiera mięśnie oddechowe i umożliwia im rozszerzać się w komorze oddechowej[27]. Blaszkowate struktury skrzeli pozwalają na znaczny pobór tlenu, aż do 65% w wodzie o temperaturze 20⁰C[28]. Przepływ wody przez skrzela koreluje z poruszaniem się. Ośmiornica może wprawić w ruch swe ciało, wyrzucając wodę przez syfon[27][25].
Tlen jest wchłaniany także przez cienką skórę ośmiornic. Oszacowano, że w trakcie odpoczynku nawet 41% zapotrzebowania na tlen zwierzęcia może zostać zaspokojone w ten sposób. Podczas pływania ośmiornice wprawdzie wchłaniają przez skórę jeszcze większą ilość tlenu, jednak udział ten maleje wówczas do 33%, gdyż znacznie więcej wody przepływa przez skrzela, przez co bezwzględna intensywność jego wchłaniania tą drogą rośnie bardziej niż w przypadku drogi przez skórę. Z drugiej strony u ośmiornicy zwiniętej w jamie, trawiącej pokarm po znacznym posiłku, udział ten może obniżyć się do 3% całkowitego zapotrzebowania na tlen[29].
Układ pokarmowy ośmiornicy zaczyna się masą gębową (masą bukalną) składającą się z jamy ustnej, gardła, tarki (raduli) i gruczołów ślinowych[30]. Tarka to zaostrzony, przypominający język narząd zbudowany z chityny[15]. Pokarm jest rozdrabniany i przepychany do przełyku przez 2 boczne wyrostki ścian przełyku, wspomagające radulę. Następnie przechodzi do przewodu żołądkowo-jelitowego, w większości zawieszonego na szczycie jamy płaszcza przez liczne błony. Przewód składa się z wola, przechowującego pokarm, żołądka, caecum, gdzie częściowo przetworzone jedzenie rozdziela się na płyny i cząsteczki stałe i które pełni ważną rolę we wchłanianiu, z wątrobo-trzustki, gdzie hepatocyty rozkładają i wchłaniają płyny z powstaniem „ciałek brązowych”, z jelita, gdzie akumulują się odpady i tworzą się z nich sznury kałowe, wyrzucane przez odbyt[30][31].
W ramach osmoregulacji płyn z serc skrzelowych dostaje się do osierdzia. Ośmiornica ma 2 nefrydia (odpowiedniki nerek kręgowców) związane z sercami skrzelowymi. Wraz z odpowiadającymi im przewodami łączą jamę płaszcza z jamami osierdziowymi. Przed dotarciem do serca skrzelowego każde odgałęzienie żyły czczej poszerza się, tworząc wyrostki nerkowe pozostające w bezpośrednim kontakcie z cienkościennym nefrydium. Mocz jest wpierw tworzony z jamie osierdzia, potem modyfikowany przez wydalanie głównie amoniaku i selektywną absorpcję przez wyrostki nerkowe, kiedy przepływa wzdłuż przewodu i nefrydioporu do jamy płaszcza[12][32].
Ośmiornice wraz z mątwami cechuje najwyższy współczynnik masy mózgu do ciała spośród wszystkich bezkręgowców, przekraczający nawet wartości dla części kręgowców[33]. Wysoce złożony układ nerwowy, częściowo tylko zlokalizowany jest w mózgu zamkniętym w puszce chrzęstnej[34]. Dwie trzecie neuronów ośmiornicy znajduje się w nerwach ramion, wykazujących wachlarz złożonych odruchów działających także bez połączenia z mózgiem[35]. W przeciwieństwie do kręgowców złożone zdolności motoryczne ośmiornic nie są organizowane w mózgu przez wewnętrzną mapę ciała, zamiast tego występuje niesomatotopowy system unikalny dla bezkręgowców o dużych mózgach[36].
Większość gatunków ośmiornic ma dobry wzrok. Jak inne głowonogi, rozróżniają polaryzację światła. Widzenie barwne wydaje się różnić między gatunkami. Przykładowo występuje u Octopus aegina, ale nie u O. vulgaris[37]. Istnieją też gatunki praktycznie ślepe, wśród których wymienia się Cirrothauma murrayi[38].
Do mózgu mocują się 2 specjalne narządy zwane statocystami. Są to workowate struktury zawierające kryształki minerałów i włoski czuciowe. Umożliwiają one ośmiornicy orientację przestrzenną. Dostarczają informacji o pozycji ciała względem grawitacji, potrafią wykrywać przyśpieszenie kątowe. Autonomiczny układ nerwowy utrzymuje oczy ośmiornicy w taki sposób, że źrenica zawsze leży poziomo[12]. Statocysty służyć mogą także do słyszenia dźwięków. Ośmiornica zwyczajna słyszy dźwięki między 400 Hz a 1000 Hz, najlepiej o częstotliwości 600 Hz[39].
Zmysł dotyku również jest świetnie rozwinięty. Przyssawki noszą chemoreceptory umożliwiające ośmiornicy smakować podczas dotyku. Ramiona nie plączą się ani uderzają, ponieważ receptory rozpoznają skórę ośmiornicy i chronią przez sczepianiem się ze sobą[40].
Ramiona mają receptory napięcia, dzięki którym zwierzę wie, czy jego ramiona są wyciągnięte, nie wystarcza to jednak mózgowi by określić pozycję ciała bądź ramion. W efekcie ośmiornica nie ma zdolności stereognozji, co oznacza, że nie tworzy reprezentacji ogólnego kształtu przedmiotu, który trzyma. Potrafi wykryć lokalne zmiany tekstury, jednak nie umie zintegrować tych informacji, tworząc większy obraz. Autonomia neurologiczna ramion stwarza wielką trudność w uczeniu szczegółowych efektów ich ruchów. Propriocepcja jest słaba, mięczak wie jedynie, jakie dokładnie ruchy wykonuje, widząc ramiona[41].
Woreczek czernidłowy ośmiornicy lokuje się poniżej gruczołu trawiennego. Gruczoł przyłączony do woreczka produkuje sepię, magazynowaną przez woreczek. Znajduje się wystarczająco blisko lejka, by ośmiornica potrafiła wyrzucić zawartość w strumieniu wody. Przed opuszczeniem lejka sepia przechodzi przez gruczoły, mieszając się ze śluzem, tworząc gęstą, czarną plamę umożliwiającą mięczakowi ucieczkę przed drapieżnikiem[42]. Głównym pigmentem sepii jest melanina, której zawdzięcza ona barwę czarną[43]. Cirrhina nie mają woreczka czernidłowego[21].
Ośmiornice są rozdzielnopłciowe. Występuje pojedyncza, leżąca w tylnej części ciała gonada związana z jamą ciała. Jądro samca i jajnik samicy wybrzusza się do gonocelu, gdzie uwalniane są gamety. Gonocel łączy się poprzez gonodukt z jamą płaszcza, do której dostaje się przez gonopor[12]. Gruczoł wzrokowy wytwarza hormony powodujące dojrzewanie i starzenie organizmu oraz stymulujące produkcję gamet. Jego pracę zaburzać mogą czynniki środowiskowe, jak temperatura, światło i dostępność pokarmu, kontrolujące rozród i długość życia[44][45].
Podczas rozrodu samiec wykorzystuje wyspecjalizowane ramię zwane hektokotylus, by przetransportować spermatofor (pakiet nasienia) z końcowego narządu swego przewodu rozrodczego do jamy płaszcza samicy[46]. U ośmiornic bentosowych hektokotylus stanowi zazwyczaj trzecie ramię po prawej stronie, zaopatrzone w łyżkowate zagłębienie i zmodyfikowane przyssawki w okolicy czubka. U większości gatunków zapłodnienie odbywa się w jamie płaszcza[12].
Rozmnażanie ośmiornic zbadano tylko w przypadku kilku gatunków. U ośmiornicy olbrzymiej zalotom towarzyszą, szczególnie zmian tekstury i barwy skóry. Samiec może uczepić się górnej bądź bocznej części ciała samicy bądź zająć pozycję przed nią. Spekuluje się, że może wpierw użyć swego hektokotyla, by usunąć spermatofor lub spermę już obecną w samicy. Podnosi spermatofor ze swego woreczka hektokotylem, wkłada go do jamy płaszczowej samicy i zostawia go w miejscu właściwym dla gatunku. W przypadku ośmiornicy olbrzymiej jest to ujście jajowodu. Tą drogą transportowane są 2 spermatofory, jest to około metra długości, a pusty koniec może wybrzuszać się z płaszcza samicy[47]. Złożony mechanizm hydrauliczny uwalnia nasienie ze spermatoforu. Jest ono przechowywane w ciele samicy[12].
Około czterdziestu dni po współżyciu samica ośmiornicy olbrzymiej przymocowuje sznury zapłodnionych jaj (w sumie od 10000 do 70000) do skał w szczelinie bądź pod występem skalnym, gdzie strzeże ich i opiekuje się nimi przed około 5 miesięcy (160 dni), nim wyklują się młode[47]. W zimniejszych wodach, na przykład opływających Alaskę, może minąć 10 miesięcy, nim jaja rozwiną się[48]. Matka napowietrza jaja i dba o ich czystość. Jeśli zostaną pozostawione same sobie, z wielu z nich nic się nie wykluje[49]. Samica nie spożywa pożywienia w czasie opieki nad jajami i niedługo później ginie. Samce starzeją się i umierają kilka tygodni po współżyciu[50].
Jaja mają duży zapas żółtka. Bruzdkowanie jest powierzchniowe. Tarczka zarodkowa rozwija się u bieguna. Podczas gastrulacji jej brzegi rosną do dołu i otaczają żółtko, wytwarzając pęcherzyk żółtkowy, z którego w kiedyś powstanie część jelita. Grzbietowa strona tarczki rośnie w górę i tworzy zarodek z gruczołem muszlowym na jego powierzchni grzbietowej, skrzelami, płaszczem i oczami. Ramiona i lejek rozwijają się jako część stopy z brzusznej strony tarczki. Ramiona później migrują do góry, tworząc pierścień wokół lejka i ust. Żółtko jest stopniowo wchłaniane w trakcie rozwoju zarodka[12].
Większość młodych ośmiornic wylęga się z jaj w postaci paralarwy, po czym prowadzi przez tygodnie lub miesiące planktoniczny tryb życia. zależnie od gatunku i temperatury wody. Żywią się one wtedy widłonogami, larwami stawonogów i innym zooplanktonem, w końcu osiągając na dnie oceanicznym i rozwijając się bezpośrednio w dojrzałe osobniki bez wyodrębnionej metamorfozy obserwowanej u innych grup mięczaków[12]. Niektóre gatunki składające większe jaja – należą doń Hapalochlaena maculosa, Octopus briareus, Octopus bimaculoides i Eledone moschata[51] – i zamieszkujące głębokie morza – zrezygnowały z etapu paralarwy, z jaja wylęga się u nich bentosowe zwierzę przypominające osobnika dorosłego[48][52].
U żeglarków samica wydziela cienką, żłobkowaną, papierzastą muszlę, do której składa jaja i w której także przebywa, unoszona w otwartym oceanie. Tam też wylęgają się młode, ponadto muszla pomaga jej utrzymać odpowiednią wyporność i schodzić w głębinę. Samiec tego rodzaju jest niewielki i nie ma muszli[53].
Oczekiwana długość życia ośmiornicy jest skromna. U niektórych gatunków wynosi zaledwie 6 miesięcy. Ośmiornica olbrzymia, jeden z dwóch największych gatunków, dożyć może 5 lat. Długość życia ośmiornic ogranicza rozmnażanie: samce żyją tylko kilka miesięcy po połączeniu się z samicą, te ostatnie z kolei umierają krótko po wylęgnięciu się jaj. Narządy rozrodcze dojrzewają dzięki wpływowi hormonów gruczołu wzrokowego, ale w efekcie dochodzi do dezaktywacji gruczołów trawiennych, zazwyczaj powodując śmierć głodową[54]. Eksperymentalne usunięcie obu gruczołów wzrokowych po rozrodzie skutkuje przerwaniem opieki nad potomstwem, wznowieniem pobierania pokarmu, zwiększonym wzrostem i znacznie zwiększa długość życia[55].
Ośmiornice żyją w każdym oceanie. Różne gatunki zaadaptowały się do różnych siedlisk morskich. Jako osobniki młodociane ośmiornice zwyczajne zasiedlają płytkie baseny pływowe. Hawajski dzienny Octopus cyanea zasiedla rafy koralowe. Żeglarek dryfuje w pelagialu. Abdopus aculeatus żyje głównie w przybrzeżnych trawach morskich. Niektóre gatunki przystosowały się do zimnych głębin oceanicznych. Bathypolypus arcticus spotyka się na równinach abisalnych leżących 1000 m pod poziomem morza. Vulcanoctopus hydrothermalis żyje w pobliżu kominów hydrotermalnych na głębokości 2 tys. m[14]. Frędzlikowce często wolno pływają i zamieszkują głębokie wody[22]. Żaden gatunek nie zasiedla jednak wód słodkich[56].
Większość gatunków z wyjątkiem rozrodu wiedzie samotny tryb życia[57], jednak kilka znanych jest z pojawiania się w dużym zagęszczeniu i częstych interakcji, przesyłania sobie sygnałów, obrony partnera i usuwania innych osobników z jam. Stanowi to prawdopodobnie wynik dużej obfitości pożywienia przy ograniczonej liczbie dostępnych jam[58]. Ośmiornice ukrywają się bowiem w jamach, zazwyczaj w szczelinach skalnych lub w innych twardych strukturach, choć niektóre gatunki potrafią drążyć jamy w piasku czy mule. Nie występuje terytorializm, ale zwierzęta ogólni pozostają w swych rewirach, które opuszczać mogą w poszukiwaniu pokarmu. Wykorzystują swe umiejętności nawigacyjne, by wrócić do jamy bez cofania się po przebytej uprzednio drodze[59]. Nic nie wiadomo by migrowały[60].
Ośmiornice zabierają złapaną zdobycz do swej jamy, gdzie mogą ją bezpiecznie skonsumować. Czasami zwierzę chwyta więcej pokarmu, niż może spożyć i jamę często otacza sterta odpadów martwych i niedojedzonych posiłków mięczaka. Jamę z ośmiornicą dzielą często inne stworzenia, jak ryby, kraby, inne mięczaki i jeżowce. Niektóre przybyły skuszone padliną, inne przeżyły zawleczenie ich przez ośmiornicę[61].
Prawie wszystkie ośmiornice są drapieżne. Te zamieszkujące dno morskie zjadają głównie skorupiaki, wieloszczety i inne mięczaki, jak zwójki i małże. Ośmiornice otwartego morza jedzą głównie krewetki, ryby i inne głowonogi[62]. Większość dań w diecie ośmiornicy olbrzymiej to małże takie jak sercówki Clinocardium nuttallii czy przegrzebki i skorupiaki takie jak kraby czy Majoidea. Odrzucają natomiast ślimaki Naticidae z powodu nadmiernych rozmiarów oraz czareczki, Crassadoma, chitony i Haliotis jako zbyt mocno przytwierdzone do podłoża[61].
Ośmiornice zasiedlające dno morskie zazwyczaj przemieszczają się między skałami i przełażą przez szczeliny. Osobnik może zaatakować ofiarę siłą odrzutu i pociągnąć do jamy ustnej swymi ramionami, przytrzymując ją przyssawkami. Małą zdobycz zamyka w całości błona międzyramieniowa. Ośmiornica zwykle traktuje skorupiaki takie jak kraby paraliżującą śliną, po czym kawałkuje je dziobem[62][63]. Ośmiornice zjadają mięczaki chronione muszlą dzięki siłowemu oddzielaniu muszli bądź wywiercaniu dziurki, przez którą podają neurotoksynę[64][63]. Myślano, że otwór taki wierciły tarkami, ale okazało się, że działają tutaj niewielkie ząbki na szczycie gruczołu ślinowego, a enzym obecny w toksycznej ślinie roztwarza węglan wapnia budujący muszlę. Ośmiornica pospolita potrzebuje około trzech godzin, iżby wywiercić dziurkę średnicy 0,6 mm. Po spenetrowaniu muszli zdobycz ginie prawie natychmiast, jej mięśnie rozkurczają się, a tkanki miękkie są już łatwe do zdobycia. Kraby również można uśmiercać w ten sposób. Gatunki o grubej muszli z większą szansą będą przewiercane, kraby o muszli cienkiej są rozdzierane[65].
Niektóre gatunki mają inne sposoby żywienia się. Grimpoteuthis cechuje się zredukowaną bądź w ogóle żadną tarką i połyka zdobycz w całości[21]. U głębokomorskiej Stauroteuthis niektóre miocyty kontrolujące przyssawki u większości gatunków zastąpiły fotofory. Uważa się, że mylą one zdobycz, kierując ją do jamy ustnej drapieżnika, czyniąc go jedną z niewielu bioluminescentnych ośmiornic[66].
Ośmiornice przemieszczają się głównie względnie wolno pełznąc, niekiedy pływając z głową od przodu. Pływanie w tył lub odrzutowe jest ich najszybszym sposobem przemieszczania się, następnie zaś zwykłe pływanie i pełzanie[67]. Kiedy nie trzeba się śpieszyć, zwierzę zwykle pełznie po twardych lub miękkich podłożach. Kilka ramion wysuwa się do przodu, część przyssawek przywiera do podłoża i zwierzę przeciąga się do przodu dzięki silnym mięśniom ramion, podczas gdy inne ramiona raczej pchają niż ciągną. Z posuwaniem się inne ramiona wędrują za głowę, przyssawki odczepiają się i cała akcja powtarza się. Podczas pełzania czynność serca prawie podwaja swą szybkość, a zwierzę potrzebuje 10–15 minut odpoczynku po względnie niewielkim wysiłku[17].
Większość ośmiornic pływa, wyrzucając strumień wody z płaszcza przez syfon. Siła wywierana na wodę i przyśpieszająca ją przez ujście powoduje odpychanie ośmiornicy w przeciwnym zwrocie[68]. Kierunek zależy od ułożenia syfonu. Podczas tego rodzaju pływania głowa, uniesiona, znajduje się na przedzie, a syfon z tyłu, jednak podczas odrzutu przodują trzewia, syfon kieruje się ku głowie. Ramiona są ciągnięte za głową, często poniżej, blisko ciała. Zwierzę ma wtedy kształt wrzecionowaty. W alternatywnej metodzie pływania niektóre gatunki spłaszczają się grzbietowo-brzusznie z ramionami po bokach, co może być szybsze od zwykłego pływania. Odrzut służy do ucieczki przed niebezpieczeństwem, ale jest fizjologicznie niewydajny, wymaga tak wysokiego ciśnienia w płaszczu, że serce nie może pompować krwi, co skutkuje narastającym niedoborem tlenu[67].
Frędzlikowce nie mają zdolności odrzutu i polegają podczas pływania na swych płetwach. Cechuje je naturalna wyporność, dryfują w wodzie, rozszerzając swe płetwy. Potrafią także kurczyć ramiona i otaczającą je błonę, by wykonywać nagłe ruchy określane po angielsku jako „take-offs”. Inną formą przemieszczania się jest „pompowanie”, obejmujące symetryczne skurcze mięśni w błonie międzyramieniowej wywołujące fale perystaltyczne. Przesuwa to ciało powoli[21].
W 2005 odkryto Adopus aculeatus i Amphioctopus marginatus spacerujące na dwóch ramionach podczas naśladowania materii roślinnej[69]. Ten sposób poruszania się umożliwia ośmiornicom przemieszczać się szybko i ujść potencjalnemu drapieżnikowi bez ujawniania się[67]. Badania poświęcone temu zachowaniu przyniosły sugestię, zgodnie z którą dwa najbardziej tylne macki powinny być raczej określane mianem nóg, niż ramion[70]. Przedstawiciele pewnych gatunków potrafią szybko wypełznąć z wody, na przykład przejść z jednego basenu pływowego do drugiego podczas polowań na skorupiaki czy mięczaki bądź też w celu ucieczki przed drapieżnikiem[71][72]. Amphioctopus marginatus chodzi jak na szczudłach, kiedy niesie stos kokosów. Trzyma je od sodu dwoma ramionami, posuwając się do przodu niezgrabnym krokiem pozostałymi, sztywno ustawionymi ramionami[73].
Ośmiornice są bardzo inteligentne, jednak zakres ich inteligencji i zdolności uczenia się nie zostały dobrze określone[74][75][76][77]. Eksperymenty z udziałem labiryntu i badające rozwiązywanie problemów wykazały obecność pamięci zarówno krótkotrwałej, jak i długoterminowej. Nie wiadomo dokładnie, jak uczenie się wpływa na zachowanie dorosłego osobnika. Młodsze ośmiornice nie uczą się niczego od rodziców, bo ci zapewniają pieczę nad jajami, ale już nie nad wylęgłymi z nich młodymi[48].
W eksperymentach laboratoryjnych ośmiornice można podobno wytrenować w rozróżnianiu odmiennych kształtów i wzorów. Uczą się one przez obserwowanie[78], choć jakość tych doniesień jest kwestionowana[74][75]. Obserwowano ośmiornice podczas zabawy: powtarzały upuszczanie kręcącej się butelki bądź zabawki w swych akwariach i łapały ją[79]. Ośmiornice często wychodzą z akwariów i czasami wchodzą do innych, poszukując pożywienia[71][80][81]. Wchodziły nawet na łodzie rybackie i do ładowni, by zjadać kraby[76]. Amphioctopus marginatus zbiera wyrzucone łupiny orzechów kokosowych i buduje z nich kryjówkę[73]
Ośmiornice wykorzystują kamuflaż podczas polowania oraz do ukrywania się przed drapieżnikami. Umożliwiają im to wyspecjalizowane komórki skóry dostosowujące swą barwę, przejrzystość i refleksyjność. Chromatofory zawierają żółte, pomarańczowe, czerwone, brązowe i czarne pigmenty. Większość gatunków dysponuje trzema barwami z tej listy, niektóre dwoma bądź czterema. Inne zmieniające kolor komórki to refleksyjne irydofory i białe leukofory[82]. Zdolność zmiany koloru służy też komunikacji z innymi ośmiornicami, w tym wysyłaniu sygnałów ostrzegawczych[83].
Ośmiornice potrafią tworzyć rozpraszające wzory z falami ciemnej barwy przemieszczającymi się wzdłuż ciała, co po angielsku nazywa się „przelatującymi chmurami”. Mięśnie skórne zmieniają teksturę płaszcza, co polepsza kamuflaż. Płaszcz niektórych gatunków potrafi naśladować kolczasty wygląd glonów. U ogranicza się to do względnie jednorodnych cieni jednej barwy z ograniczoną teksturą. Ośmiornice wiodące dzienny tryb życia w płytkich wodach wykształciły bardziej złożoną skórę, niż te nocne czy głębokowodne[83].
Prócz ludzi na ośmiornice polują ryby, ptaki morskie, płetwonogie, walenie i inne głowonogi[84]. Ośmiornice zazwyczaj ukrywają się dzięki kamuflażowi i mimikrze. Niektóre cechują się rzucającym się w oczy ubarwieniem ostrzegawczym bądź podejmują zachowanie dejmatyczne[83]. Osobnik może spędzić 40% czasu ukryty w swej norze. Kiedy ktoś się do niej zbliża, ośmiornica może wysunąć swe ramię, by sprawdzić, co się dzieje. W jednym z badań 66% Enteroctopus dolfleini miało blizny, a 50% amputowane ramiona[84]. Niebieskie pierścienie wysoce toksycznej Hapalochlaena są skryte w fałdach mięśniowych, które w razie zagrożenia kurczą się, ukazując opalizujące ostrzeżenie[85]. Pokazy takie są wzmacnianie rozciąganiem ramion, płetw bądź błony międzyramieniowej, przez co zwierzę zdaje się większe i groźniejsze, niż w rzeczywistości[86].
Zauważone przez drapieżnika, zazwyczaj próbują ucieczki, mogą jednak odwracać jego uwagę chmurą sepii wyrzucaną z woreczka. Uważa się, że sepia zmniejsza wrażliwość narządu węchu, co utrudnia polowanie drapieżnikom wykorzystującym węch, takim jak rekiny. Chmura sepii pewnych gatunków może sprawiać wrażenie ciała zwierzęcia, wabika, który zamiast ośmiornicy jest atakowany przez drapieżcę[87].
Atakowane, niektóre ośmiornice dokonują autotomii sposobem podobnym do obserwowanego u scynków czy innych jaszczurek odrzucających ogon. Pełzające ramię odwraca uwagę potencjalnego drapieżnika. Pozostawione ramię zachowuje wrażliwość na bodźce i zdolne jest oddalać się od nieprzyjemnych bodźców[88]. Natomiast ośmiornica regeneruje brakujące ramię[89].
Niektóre ośmiornice (na przykład Thaumoctopus mimicus) potrafią wykorzystywać bardzo giętkie ciało oraz możliwość zmiany kolorów do upodabniania się do innych, bardziej niebezpiecznych zwierząt, takich jak Pterois, węże morskie lub węgorzokształtne[90][91].
Choroby i pasożyty ośmiornic zbadano w niewielkim stopniu, choć wiadomo, że głowonogi stanowią żywicieli pośrednich bądź ostatecznych różnych pasożytniczych tasiemców, nicieni i widłonogów. Rozpoznano u nich 150 gatunków pasożytniczych protistów bądź zwierząt[92]. Dicyemidae to rodzina maleńkich robakowatych zwierząt znajdowanych w nerkach wielu gatunków[93]. Pozostaje niejasnym, czy są one pasożytami, czy też może endosymbiontami. Występujące w jelitach żywiciela pierwotniaki, Coccidia z rodzaju Aggregata, mogą być u niego przyczyną ciężkich chorób. Układ odpornościowy ośmiornic ma zdolność odpowiedzi nieswoistej, hemocyty reagują na infekcje poprzez fagocytozę, enkapsulację, infiltrację i aktywność cytotoksyczną, niszcząc w ten sposób bądź izolując patogeny. Hemocyty odgrywają ważną rolę w rozpoznawaniu i eliminacji ciał obcych oraz gojeniu ran. Schwytane osobniki wykazywały większą podatność na patogeny, niż żyjące dziko[94]. Gram-ujemna bakteria Vibrio lentus powoduje zmiany i ubytki skórne, a w przypadkach ekstremalnych nawet zgon zwierzęcia[95].
Głowonogi istnieją od 500 milionów lat. Przodkowie ośmiornic żyli w morzach karbońskich 300 milionów lat temu. Najstarsza znana ośmiornica to Pohlsepia sprzed 296 milionów lat temu. Zidentyfikowano odciski ośmiu ramion, dwóch oczu i prawdopodobnie woreczka czernidłowego[96]. Ośmiornicę budują głównie tkanki miękkie, co przekłada się na względną rzadkość skamielin. Ośmiornice, mątwy i kałamarnice należą do kladu płaszczoobrosłych, znanego jako głowonogi o miękkim ciele, pozbawione zewnętrznej muszli innych mięczaków, takich jak łodzikowce czy amonity[97]. Ośmiornice mają 8 ramion jak inne płaszczoobrosłe, brakuje im jednak dodatkowych wyspecjalizowanych wyrostków zwanych czułkami, dłuższych i cieńszych, z przyssawkami tylko na pałkowatym końcu[98][99][100]. Wampirzyca piekielna również nie ma czułków, ma za to filamenty zmysłowe[101].
2 możliwe filogenezy głowonogów na podstawie badań genetycznych autorstwa Strugnell i in. z 2007 ukazują poniższe kladogramy[102]:
Cephalopoda NautiloideaNautilus 
Octopoda 
Nautilus
Vampyroteuthis 
Octopoda
Nazwa naukowa Octopoda została ukuta i nadana rzędowi ośmiornic w 1818 piórem angielskiego biologa Williama Elforda Leacha[103], który rok wczesnej zaklasyfikował je jako Octopoida[104]. Rząd składa się z 300 znanych gatunków[105] i dzieli się na dwa podrzędy: ośmiornice właściwe i frędzlikowce. Większość gatunków zalicza się do ośmiornic właściwych, nie ma cirri ani pary płetw frędzlikowców[22]. W dodatku szkielet wewnętrzny Incirrina przyjmuje formę pary sztyletów bądź nie ma wcale[106].
U ośmiornic i innych płaszczoobrosłych proces edytowania RNA zachodzi w większym zakresie, niż u innych organizmów. Obejmuje ono transformacje nukleotydów transkryptomu i jest związane przede wszystkim z układem nerwowym – dotyczy biosyntezy białek zaangażowanych w pobudliwość i morfologię neuronów. Edytowaniu podlega ponad 60% transkryptów RNA w mózgach płaszczoobrosłych, podczas gdy w przypadku człowieka czy muszki owocowej wartość ta wynosi poniżej 1%. U płaszczoobrosłych w edytowanie RNA zaangażowane są głównie enzymy ADAR, wymagające dużych, dwuniciowych struktur RNA oskrzydlających miejsca edytowania. Zarówno struktura, jak i miejsca edytowania, są w genomie płaszczoobrosłych konserwatywne; częstość mutacji jest w tych miejscach silnie zredukowana. Większa plastyczność transkryptomu skutkuje więc wolniejszą ewolucją genomu. Wysoki poziom edytowania RNA wydaje się nie występować u bardziej pierwotnych głowonogów i innych mięczaków[107][108].
Starożytni ludzie morza znali ośmiornice, o czym świadczą dzieła sztuki. Przykładowo kamienna rzeźba pochodząca z epoki brązu cywilizacji minojskiej Krety z Knossos (1900–1100 przed Chrystusem) obejmuje przedstawienie rybaka niosącego ośmiornicę[109]. Straszliwe i potężne Gorgony z mitologii greckiej mogły zostać zainspirowane ośmiornicami czy kalmarami. Ośmiornica reprezentuje odciętą głowę Meduzy z dziobem jako wystającymi językiem i zębami oraz ramionami jako wężami[110]. Legendarne potwory morskie olbrzymich rozmiarów Krakeny miały zamieszkiwać wybrzeża Norwegii i Grenlandii, zazwyczaj przedstawiano te istoty jako wielkie ośmiornice atakujące statki. Karol Linneusz uwzględnił je w pierwszym wydaniu Systema Naturae z 1735 pod nazwą Microcosmus[111][112]. Hawajski mit stworzenia stanowi, że współczesny kosmos jest ostatni z serii powstających z gruzów poprzednich wszechświatów. Ośmiornica ma w nim być jedynym ocalałym z poprzedniego, obcego świata[113]. Akkorokamui to z kolei olbrzymi ośmiornicopodobny potwór z folkloru Ajnów[114].
Bitwa z ośmiornicą odgrywa znaczącą rolę w książce Victora Hugo Travailleurs de la mer (Toilers of the Sea)[115]. Ian Fleming w swym krótkim zbiorze z 1966 tytułem Octopussy and The Living Daylights i film z 1983 Octopussy częściowo czerpały inspirację z Hugo[116].
Japońska sztuka erotyczna, shunga, obejmuje zaliczane do ukiyo-e malunki na drewnie. Przykładem dzieło Hokusai z 1814 Tako to ama (Sen żony rybaka), na którym to dziele ama spleciona jest w seksualnym uścisku z wielką i małą ośmiornicą[117][118]. Obraz jest prekursorem erotyki macek[119].
Będąc wyposażona liczne ramiona wychodzące ze wspólnego środka, ośmiornica służy często jako symbol silnych i manipulacyjnych organizacji, zazwyczaj w negatywnym kontekście[120].
Ośmiornice ogólnie unikają ludzi, jednak potwierdzano ataki na ludzi. Przykładowo licząca 2,4 m ośmiornica olbrzymia, świetnie zakamuflowana, rzuciła się na nurka i starała się wyrwać mu kamerę[121].
Wszystkie gatunki są jadowite, jednak tylko Hapalochlaena dysponują jadem potencjalnie letalnym dla człowieka[122]. Ugryzienia odnotowywane są każdego roku na całym zasięgu występowania tych zwierząt od Australii do wschodniego Indopacyfiku. Gryzą tylko sprowokowane czy niechcący nadepnięte, ugryzienia są niewielkie i zazwyczaj bezbolesne. Jad zdaje się zdolny do penetracji skóry bez nakłucia przy przedłużonym kontakcie. Zawiera on tetradotoksynę, wywołującą porażenie przez blokowanie przewodzenia impulsów nerwowych do mięśni. Powoduje to zgon poprzez niewydolność oddechową prowadzącą do niedotlenienia OUN. Nie ma antidotum, ale w przypadku sztucznie utrzymywanego oddychania pacjent zdrowieje w ciągu 24 godzin[123][124]. Odnotowywano też ugryzienia trzymanych w niewoli ośmiornic innych rodzajów. Powodują one obrzęk zanikający w czasie jednego-dwóch dni[125].
Na całym świecie odławiano ośmiornice w liczbie między 245.320 a 322.999 ton od 1986 do 1995[126]. Światowy szczyt osiągnięto w 2007 liczbą 380 tys. ton, po czym do 2012 nastąpił spadek o jedną dziesiątą[127]. Metody odłowu obejmują pułapki, więcierze, trawling, wnyki, połów dryftowy, włócznią, hakiem i ręką[126]. Ośmiornice są jadane w wielu kulturach i stanowią popularne źródło pokarmu w rejonie Morza Śródziemnego i na wybrzeżach azjatyckich[128][129]. Ramiona i czasami inne części ciała przyrządzane są na różne sposoby, często zależne od gatunku i miejsca. Żywe ośmiornice zjadane są w kilku miejscach świata, także w USA[130][131]. Działacze ochrony dobrostanu zwierząt sprzeciwiają się tej praktyce, powołując się na odczuwanie przez ośmiornice bólu[132]. Ośmiornice cechują się lepszą wydajnością konwersji pożywienia niż kurczaki, co umożliwia akwakulturę ośmiornic[133].
W okresie klasycznym Arystoteles opisał zmianę barwy ośmiornicy dla kamuflażu i sygnalizacji w swej Historia animalium, zwracając uwagę na możliwość dostosowania barwy do koloru otaczających kamieni bądź w razie zagrożenia[134]. Filozof zauważył, że ma hektokotylus, i zasugerował, że może służyć rozrodowi. Nie wierzono mu do XIX wieku. Został opisany w 1829 przez francuskiego zoologa Cuviera, który widział w nim pasożytniczego robaka, nadając mu nazwę jako gatunkowi Hectocotylus octopodis[135][136]. Inni zoolodzy uznali go za spermatofor. Niemiecki zoolog Heinrich Müller wierzył, że został on zaprojektowany, by odłączał się podczas kopulacji. W 1856 duński zoolog Johann Steenstrup pokazał, że narząd służy do transferu nasienia i rzadko odłącza się[137].
Ośmiornice oferują wiele możliwości w badaniach biologicznych. Chodzi tu o regenerację ramion, zmianę barwy skóry, inteligentne zachowania związane z rozproszonym układem nerwowym, jak też o 168 rodzajów protokadheryn, białek kierujących tworzeniem się połączeń neuronalnych. Zsekwencjonowano genom Octopus bimaculoides, umożliwiając eksplorację adaptacji molekularnych[138]. Wykształciwszy na drodze konwergencji inteligencję dorównującą ssaczej, ośmiornice porównywane były do hipotetycznej pozaziemskiej inteligencji[139]. Ich umiejętności rozwiązywania problemów wraz z ruchowością i brakiem sztywnej struktury umożliwia im ucieczkę z akwariów publicznych uznawanych za dobrze zabezpieczone[140].
Dzięki swej inteligencji ośmiornice wymienia się w niektórych krajach jako zwierzęta laboratoryjne, na których zabiegi chirurgiczne wykonywać można jedynie po znieczuleniu (podobny poziom ochrony zapewniany jest zwykle tylko kręgowcom). W Zjednoczonym Królestwie od 1993 do 2012 ośmiornica pospolita była jedynym bezkręgowcem chronionym przez Animals (Scientific Procedures) Act 1986[141]. W 2012 prawo to rozszerzono na wszystkie inne głowonogi[142], zgodnie z dyrektywą Unii Europejskiej[143].
Pewne badania z zakresu robotyki obejmują eksplorację biomimikry cech ośmiornic. Ramiona tych zwierząt mogą poruszać się i odbierać bodźce autonomicznie względem OUN. W 2015 zespół we Włoszech zbudował roboty o miękkim ciele potrafiące pełzać i pływać, wymagające jedynie minimalnych obliczeń[144]. W 2017 niemiecka firma stworzyła ramię pneumatyczne zaopatrzone w chwytak z miękkiego silikonu z dwoma rzędami przyssawek. Potrafi ono chwytać rozmaite przedmioty (np. metalową rurę, czasopismo czy piłkę), a także wypełnić szklankę wodą nalewaną z butelki[145].
F. Tramacere, L. Beccai, M. Kuba, A. Gozzi i inni. The morphology and adhesion mechanism of Octopus vulgaris suckers. „PLOS ONE”. 8 (6), s. e65074, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0065074. PMID: 23750233. PMCID: PMC3672162. M.J. Wells, J. Wells. The control of ventilatory and cardiac responses to changes in ambient oxygen tension and oxygen demand in Octopus. „The Journal of Experimental Biology”. 198, s. 1717–1727, 1995. PMID: 9319626. J. Wells. Cutaneous respiration in Octopus vulgaris. „The Journal of Experimental Biology”. 199, s. 2477–2483, 1996. PMID: 9320405. Hochner, B. An Embodied View of Octopus Neurobiology. „Current Biology”. 22 (20), s. R887–R892, 2012. DOI: 10.1016/j.cub.2012.09.001. PMID: 23098601. L. Zullo, G. Sumbre, C. Agnisola, T. Flash i inni. Nonsomatotopic organization of the higher motor centers in Octopus. „Current Biology”. 19 (19), s. 1632–1636, 2009. DOI: 10.1016/j.cub.2009.07.067. PMID: 19765993. G. Kawamura. Color Discrimination Conditioning in Two Octopus Octopus aegina and O. vulgaris. „Nippon Suisan Gakkashi”. 67 (1), s. 35–39, 2001. DOI: 10.2331/suisan.67.35 (jap.). Derby, C. D. Cephalopod Ink: Production, Chemistry, Functions and Applications. „Marine Drugs”. 12 (5), s. 2700–2730, 2014. DOI: 10.3390/md12052700. J.W. Forsythe, R.T. Hanlon. A closed marine culture system for rearing Octopus joubini and other large-egged benthic octopods. „Laboratory Animals”. 14 (2), s. 137–142, 1980. DOI: 10.1258/002367780780942737. Jerome Wodinsky. Penetration of the Shell and Feeding on Gastropods by Octopus. „American Zoologist”. 9 (3), s. 997–1010, 1969. DOI: 10.1093/icb/9.3.997. Christine L. Huffard. Locomotion by Abdopus aculeatus (Cephalopoda: Octopodidae): walking the line between primary and secondary defenses. „Journal of Experimental Biology”. 209, s. 3697–3707, 2006. DOI: 10.1242/jeb.02435. PMID: 16985187. 
Christine L.Ch.L. Huffard Christine L.Ch.L., FarnisF. Boneka FarnisF., Robert J.R.J. Full Robert J.R.J., Underwater bipedal locomotion by octopuses in disguise, „Science (New York, N.Y.)”, 307 (5717), 2005, s. 1927, DOI: 10.1126/science.1109616, PMID: 15790846 . Finn, T. Tregenza, M.D. Norman. Defensive tool use in a coconut-carrying octopus. „Current Biology”. 19 (23), s. R1069–R1070, 2009. DOI: 10.1016/j.cub.2009.10.052. PMID: 20064403. L.M. Mäthger, G.R. Bell, A.M. Kuzirian, J.J. Allen i inni. How does the blue-ringed octopus (Hapalochlaena lunulata) flash its blue rings?. „Journal of Experimental Biology”. 215 (21), s. 3752–3757, 2012. DOI: 10.1242/jeb.076869. PMID: 23053367. M.D. Norman, J. Finn, T. Tregenza. Dynamic mimicry in an Indo-Malayan octopus. „Proceedings of the Royal Society”. 268 (1478), s. 1755–1758, 2001. DOI: 10.1098/rspb.2001.1708. PMID: 11522192. PMCID: PMC1088805. 
NormanN. M.D. NormanN., The ‘Mimic Octopus’ (''Thaumoctopus mimicus'' n. gen. et sp.), a new octopus from the tropical Indo-West Pacific (Cephalopoda: Octopodidae), „Molluscan Research”, 2, 25, 2005, s. 57–70 . Hidetaka Furuya, Kazuhiko Tsuneki. Biology of Dicyemid Mesozoans. „Zoological Science”. 20 (5), s. 519–532, 2003. DOI: 10.2108/zsj.20.519. PMID: 12777824. J. Strugnell, M.K. Nishiguchi. Molecular phylogeny of coleoid cephalopods (Mollusca: Cephalopoda) inferred from three mitochondrial and six nuclear loci: a comparison of alignment, implied alignment and analysis methods. „Journal of Molluscan Studies”. 73 (4), s. 399–410, 2007. DOI: 10.1093/mollus/eym038. D. Fuchs, C. Ifrim, W. Stinnesbeck. A new Palaeoctopus (Cephalopoda: Coleoidea) from the Late Cretaceous of Vallecillo, north-eastern Mexico, and implications for the evolution of Octopoda. . 51 (5), s. 1129–1139, 2008. Palaeontology. DOI: 10.1111/j.1475-4983.2008.00797.x. Ośmiornice (Octopoda) – rząd głowonogów, ośmioramiennych mięczaków, do którego zaklasyfikowano około 300 gatunków. Są to zwierzęta dwubocznie symetryczne, mające dwoje oczu i dziób, otwór gębowy leży w centralnym punkcie względem ramion, nieprawidłowo nazywanych czasami „czułkami”. Miękkie ciało potrafi szybko zmieniać kształt. Do pływania mięczak wykorzystuje syfon, przez który wyrzuca wodę, głowa znajduje się na przedzie, wzniesiona. Syfon służy także wymianie gazowej. Złożony układ nerwowy wiąże się ze świetnym wzrokiem u większości gatunków, ośmiornice należą też do najinteligentniejszych bezkręgowców, prezentujących najbardziej złożone zachowania.
Zamieszkują zróżnicowane regiony oceanów, w tym rafy koralowe, wody pelagiczne i dno morskie (zob. bentos, bental). Niektóre żyją w strefie międzypływowej, inne zasiedlają abisal. Większość gatunków charakteryzuje się szybkim wzrostem osobniczym, wczesnemu dojrzewaniu towarzyszy krótkie życie. Podczas rozrodu samiec wykorzystuje specjalne ramię do przeniesienia pakietu nasienia bezpośrednio do jamy płaszczowej samicy, po czym starzeje się i umiera. Samica składa zapłodnione jaja w norze i opiekuje się nimi aż do wyklucia się młodych, po czym również ginie.
Strategie obrony przed drapieżnikami obejmują wyrzucenie sepii, kamuflaż i odstraszanie, zdolność ruchu odrzutowego i ukrywania się. Wszystkie ośmiornice dysponują jadem, ale tylko Hapalochlaena może doprowadzić do śmierci człowieka.
Ośmiornice pojawiają się w mitologii jako potwory morskie, np. norweski Kraken czy Akkorokamui Ajnów, a prawdopodobnie i Gorgony starożytnej Grecji. Walkę z ośmiornicą opisuje Victor Hugo w Pracownikach morza, inspirując inne prace, jak Ośmiorniczka Fleminga. Ośmiornice ukazuje również japońska sztuka erotyczna shunga. Stanowią też pokarm ludzi w wielu częściach świata, szczególnie w kuchni śródziemnomorskiej i regionów położonych w pobliżu mórz Azji.
.jpg)
