Ray Finned Fishes

Multimedia w Wikimedia Commons

Promieniopłetwe^[3], kostnopromieniste^[4], kostnopromienne^[5] (Actinopterygii, z gr. aktina – promień i pterygio – płetwa) – gromada ryb kostnoszkieletowych (Osteichthyes) o płetwach wspartych na promieniach kostnych, obejmująca większość (około 30 tys.) współcześnie żyjących gatunków ryb. Wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Zasiedlają wszystkie typy wód słodkich, słonawych i słonych. Od mięśniopłetwych odróżnia je budowa płetw i sposób poruszania.

Cechy charakterystyczne

Płetwy ryb promieniopłetwych są rozpięte na szkielecie z delikatnych promieni z kości skórnych (lepidotrychia), bezpośrednio połączonych z pasem barkowym. Ciało większości gatunków pokryte jest łuskami cykloidalnymi, ktenoidalnymi lub płytkami kostnymi, skóra niektórych jest naga, a u najstarszych ewolucyjnie, w większości już wymarłych gatunków, występują łuski ganoidalne. Szkielet jest dobrze ukształtowany, w całości kostny u form rozwiniętych, a u bardziej pierwotnych częściowo chrzęstny. Tryskawki i nozdrza wewnętrzne zazwyczaj nie występują^[3][2]. Większość ma pęcherz pławny. Zastawka w jelicie spotykana jest jedynie u najstarszych form. Występują trzy otolity^[6].

Ewolucja

Ryby promieniopłetwe pojawiły się w wodach słodkich w późnym sylurze, około 420 mln lat temu. Najstarsze z odkrytych gatunków to Andreolepis hedei i Lophosteus superbus. Kompletny szkielet ryby zaliczonej do promieniopłetwych odkryto w skałach z wczesnego dewonu^[7]. W karbonie zdominowały wody śródlądowe, a niektóre formy (prawieczkokształtne) przystosowały się do życia w morzach, które w triasie stały się głównym ośrodkiem ich rozwoju. Podczas gdy większość kostnochrzęstnych żyła w erze paleozoicznej i triasie, Neopterygii, choć znane już od końca permu najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze. Właśnie wówczas zaznaczyła się tendencja do redukcji liczby, grubości i wielkości łusek. Zaistniałe zmiany Neopterygii przyczyniły się do usprawnienia płetw (stąd nazwa Neopterygii i postulowana polska nazwa „nowopłetwe”). Płetwa ogonowa staje się symetryczna (w przeciwieństwie do heterocerkicznej u kostnochrzęstnych) i wykształca się skostniały kręgosłup. Gatunki zaliczane tradycyjnie do przejściowców (jak amia i niszczuka) są obecnie coraz częściej uznawane za prymitywne formy Neopterygii.

W mezozoiku i kenozoiku promieniopłetwe rozwijały się z rosnącym powodzeniem. Obecnie są dominującymi kręgowcami w większości zbiorników wodnych na Ziemi.

Klasyfikacja

W tradycyjnej klasyfikacji Actinopterygii dzielone były na:

• kostnochrzęstne (Chondrostei) syn. kostnołuskie, kostołuskie, ganoidy chrzęstne obejmująca jesiotrokształtne (Acipenseriformes)
• przejściowce (Holostei) syn. pełnokostne, ganoidy kostne obejmujące niszczukokształtne (Lepisosteiformes) i amiokształtne (Amiiformes)
• ryby kościste (Teleostei)
• ramieniopłetwe (Brachiopterygii), do których zaliczano wielopłetwcokształtne (Polypteriformes)

Według najnowszych tendencji kladystycznych tradycyjnie przedstawiona grupa promieniopłetwych nie jest jednak grupą monofiletyczną (z powodu parafiletycznych przejściowców), a tym samym nie stanowią taksonu naturalnego.

Przez długi czas proponowany był podział na:

• kostnochrzęstne (Chondrostei) obejmujące taksony kopalne i współczesne wielopłetwcokształtne (Polypteriformes) i jesiotrokształtne (Acipenseriformes) o wielu cechach prymitywnych
• nowopłetwe (Neopterygii) obejmujące przejściowce (Holostei) oraz większość współcześnie żyjących gatunków ryb doskonałokostnych (Teleostei)

Chondrostei okazały się być taksonem parafiletycznym i są obecnie dzielone na dwie odrębne grupy.

Dopiero tak zdefiniowany takson jest uznawany za monofiletyczny^[2]:

• Cladistia (klad obejmujący wielopłetwcokształtne)
• Chondrostei – kostnochrzęstne
• Neopterygii – nowopłetwe

Rzędy

Niezależnie od przyjętej klasyfikacji biologicznej gromadę ryb promieniopłetwych dzieli się na rzędy. W poniższej tabeli przedstawiono wszystkie rzędy ze wskazaniem różnic pomiędzy klasyfikacjami Integrated Taxonomic Information System^[1], FishBase, J. S. Nelsona w czwartej edycji Fishes of the World^[2] i W. Eschmeyera (Catalog of Fishes)^[8].

ITIS Fishbase.org J. S. Nelson W. Eschmeyer Nazwa zwyczajowa Acipenseriformes Acipenseriformes Acipenseriformes Acipenseriformes jesiotrokształtne Albuliformes Albuliformes Albuliformes Albuliformes albulokształtne Amiiformes Amiiformes Amiiformes Amiiformes amiokształtne Anguilliformes Anguilliformes Anguilliformes Anguilliformes węgorzokształtne Argentiniformes srebrzykokształtne Ateleopodiformes Ateleopodiformes Ateleopodiformes Ateleopodiformes (brak nazwy) Atheriniformes Atheriniformes Atheriniformes Atheriniformes aterynokształtne Aulopiformes Aulopiformes Aulopiformes Aulopiformes skrzelokształtne Batrachoidiformes Batrachoidiformes Batrachoidiformes Batrachoidiformes batrachokształtne Beloniformes Beloniformes Beloniformes Beloniformes belonokształtne Beryciformes Beryciformes Beryciformes Beryciformes beryksokształtne Characiformes Characiformes Characiformes Characiformes kąsaczokształtne Cetomimiformes Cetomimiformes wielorybinkokształtne Clupeiformes Clupeiformes Clupeiformes Clupeiformes śledziokształtne Ctenothrissiformes
(incertae sedis) Ctenothrissiformes Cypriniformes Cypriniformes Cypriniformes Cypriniformes karpiokształtne Cyprinodontiformes Cyprinodontiformes Cyprinodontiformes Cyprinodontiformes karpieńcokształtne (zębokarpiokształtne) Elopiformes Elopiformes Elopiformes Elopiformes elopsokształtne (tarponokształtne) Esociformes Esociformes Esociformes Esociformes szczupakokształtne Gadiformes Gadiformes Gadiformes Gadiformes dorszokształtne Gasterosteiformes Gasterosteiformes Gasterosteiformes Gasterosteiformes ciernikokształtne Gobiesociformes Gobiesociformes grotnikokształtne Gonorynchiformes Gonorynchiformes Gonorynchiformes Gonorynchiformes piaskolcokształtne Gymnotiformes Gymnotiformes Gymnotiformes Gymnotiformes strętwokształtne Hiodontiformes Lampridiformes Lampriformes Lampriformes Lampriformes strojnikokształtne Lophiiformes Lophiiformes Lophiiformes Lophiiformes żabnicokształtne Mugiliformes Mugiliformes mugilokształtne (cefalokształtne) Myctophiformes Myctophiformes Myctophiformes Myctophiformes świetlikokształtne Notacanthiformes Notacanthiformes łuskaczokształtne Ophidiiformes Ophidiiformes Ophidiiformes Ophidiiformes wyślizgokształtne Osmeriformes Osmeriformes Osmeriformes Osmeriformes stynkokształtne Osteoglossiformes Osteoglossiformes Osteoglossiformes Osteoglossiformes kostnojęzykokształtne Perciformes Perciformes Perciformes Perciformes okoniokształtne Percopsiformes Percopsiformes Percopsiformes Percopsiformes okonkokształtne Pleuronectiformes Pleuronectiformes Pleuronectiformes Pleuronectiformes flądrokształtne (płastugokształtne) Polymixiiformes Polymixiiformes Polymixiiformes Polymixiiformes wąsatkokształtne Polypteriformes Polypteriformes Polypteriformes Polypteriformes wielopłetwcokształtne Saccopharyngiformes Saccopharyngiformes Saccopharyngiformes Saccopharyngiformes gardzielcokształtne Salmoniformes Salmoniformes Salmoniformes Salmoniformes łososiokształtne Scorpaeniformes Scorpaeniformes Scorpaeniformes Scorpaeniformes skorpenokształtne Semionotiformes Lepisosteiformes Lepisosteiformes Lepisosteiformes niszczukokształtne Siluriformes Siluriformes Siluriformes Siluriformes sumokształtne Stephanoberyciformes Stephanoberyciformes Stephanoberyciformes Stephanoberyciformes stefanoberyksokształtne Stomiiformes Stomiiformes Stomiiformes Stomiiformes wężorokształtne Synbranchiformes Synbranchiformes Synbranchiformes Synbranchiformes szczelinokształtne Syngnathiformes Syngnathiformes igliczniokształtne Tetraodontiformes Tetraodontiformes Tetraodontiformes Tetraodontiformes rozdymkokształtne Zeiformes Zeiformes Zeiformes Zeiformes piotroszokształtne

Kladogram współczesnych promieniopłetwych^[9].

Actinopterygii

Polypteriformes

Actinopteri

Acipenseriformes

Neopterygii

Lepisosteiformes

Halecostomi

Amiiformes

Teleostei

Przypisy

Bibliografia

• Joseph S. Nelson: Fishes of the World. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7.
• G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Franciszek Staff (tłum.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
• Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976.
• Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
• Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.

Systematyka ryb kostnoszkieletowych Królestwo: zwierzęta • Typ: strunowce • Podtyp: kręgowce
Ryby (Pisces): śluzice (Myxini) • minogi (Petromyzontida) • ryby pancerne (†Placodermi) • chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes) • fałdopłetwe (†Acanthodii) • kostnoszkieletowe (Osteichthyes)

ryby kostnoszkieletowe (Osteichthyes)mięśniopłetwe
(Sarcopterygii) promieniopłetwe
(Actinopterygii)