Ramsons

Multimedia w Wikimedia Commons Hasło w Wikisłowniku

Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) – gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko w runie wilgotnych lasów liściastych, często w postaci rozległych łanów. Występuje na terenie Europy, na wschodzie po Ural i Kaukaz, w Europie jest też uprawiany^[3]. W Polsce częsty na południu, rzadszy na północy – na stanowiskach naturalnych objęty jest ochroną częściową. Gatunek wykorzystywany jest od dawna jako roślina jadalna, lecznicza i ozdobna. Ma właściwości lecznicze podobne do czosnku pospolitego, a przy tym wyróżnia się atrakcyjnym ulistnieniem i kwiatami. Jadalne są wszystkie części rośliny.

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek o zasięgu obejmującym rozległe obszary Europy. Na zachodzie występuje od Wysp Brytyjskich, Francji i Pirenejów, z nielicznymi stanowiskami na Półwyspie Iberyjskim^[4], na północy sięga po równoleżnik 64° N w Norwegii i 60° 30' N w Finlandii^[5]. Na południu zasięg obejmuje południową Francję (w tym Korsykę), Włochy (w tym Sycylię), północną Grecję^[4]. W Europie Wschodniej rośnie w rozproszeniu w Krajach Nadbałtyckich, na Białorusi, na Ukrainie i w zachodniej Rosji^[4]. Izolowane, pojedyncze stanowiska wysunięte najdalej na wschód ma w paśmie środkowym gór Ural^[6]. Licznie rośnie w zachodnim Kaukazie, bardzo rzadki jest na Przedkaukaziu i w Azji Mniejszej^[4].

Obszar, w którym czosnek występuje najobficiej, znajdując optymalne warunki rozwoju obejmuje zachodnie Niemcy, kraje Beneluxu i przyległe rejony Francji^[7].

W Polsce spotykany jest na całym terenie, głównie jednak w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu i na przyległych wyżynach, gdzie jest dość pospolity^[8]. Na niżu występuje na bardzo rozproszonych stanowiskach, zwłaszcza rzadki jest w obszarze od Ziemi Lubuskiej, przez Wielkopolskę, Mazowsze po Podlasie. Rośnie nieco częściej w obrębie pojezierzy pomorskich i mazurskich^[9].

Nie rośnie w górach powyżej 1900 m n.p.m.^[10] W Polsce najczęściej na wysokościach między 300 i 700 m n.p.m., najwyżej na wysokości 1150 m n.p.m. na stokach Babiej Góry^[11].

Morfologia

Pokrój

Roślina osiąga wysokość 20–50 cm. Rośnie w płatach, czasami tworzy duże, zwarte łany.

Organy podziemne

Cebula wąska, długa na 1,5–5,5 cm (najczęściej 2–4,5 cm); stanowi zgrubiałą nasadę ogonka liściowego górnego liścia. U silnie rosnących roślin powstają czasem w ciągu sezonu dwie cebule z nabrzmiałych ogonków dwóch górnych liści^[5]. Młoda cebula na początku roku jest gładka, z nielicznymi włóknami u nasady^[10]. Rozwój potomnej cebuli powoduje zamianę starej w postrzępioną masę włóknistą, co następuje w czasie kwitnienia. W dolnej części cebuli spichrzowa część ogonka liściowego otacza bardzo skrócony pęd^[5]. Z jego dolnego końca wyrasta kilka (zwykle do 10) cienkich korzeni płytko rozrastających się mniej więcej poziomo w warstwie przypowierzchniowej gleby (do 3 cm głębokości), oraz 2–3 tęższe korzenie kurczliwe rosnące niemal pionowo w dół. Te ostatnie mają za zadanie wciąganie cebuli w głąb podłoża, i często na końcach są nieco zgrubiałe. Wszystkie korzenie są słabo rozgałęzione i osiągają do ok. 30 cm długości^[5].

Liście

Pierwszy liść rozwija się po przeciwnej stronie pędu w stosunku do szypuły kwiatostanowej wyrastającej w poprzednim sezonie wegetacyjnym. Tworzy niewielką, bezbarwną pochwę, chroniącą kolejne liście podczas ich wzrostu przez glebę. Z jego kąta wyrasta też pęd kwiatostanowy^[5]. Liście asymilacyjne są odziomkowe, zazwyczaj dwa, czasem trzy lub jeden^[5]. Długoogonkowe, z blaszką kształtu eliptyczno-lancetowatego, zaostrzoną na końcu i zbiegającą u nasady^[10], długą na ok. 25 cm^[12], szeroką na 2–6 cm, płaską, cienką, o soczyście zielonej barwie. Ogonki są skręcone w części podziemnej, w wyniku czego morfologicznie dolna, ciemniejsza powierzchnia liści skierowana jest ku górze^[5].

• Liście

• Pąki kwiatostanowe

• Kwiat

Szypuła kwiatostanu (głąbik)

Prosto wzniesiona, pełna, trójkanciasta i bezlistna. Osiąga wysokość 15–50 cm i jest dłuższa od liści^[10].

Kwiaty

Zebrane po 3 do 30 (najczęściej 13–24)^[10] w płaskokulisty, dość luźny baldach pozorny na szczycie głąbika. Przed rozwinięciem kwiatostan osłonięty jest błoniastą okrywą złożoną z 2–3 podłużnie jajowatych, cienkich, białych listków, które opadają zaraz po przekwitnieniu^[12]. Kwiaty na szypułkach długości 10–15 mm^[13], białe o średnicy ok. 2 cm. Okwiat tworzy 6 rozpostartych, wąskolancetowatych działek^[12] o długości 7–12 mm^[14]. Pręcików jest 6, krótszych od działek^[12], o nitkach długości ok. 7 mm^[13]. Słupek z trójkomorową zalążnią i miodnikami w środkowej części, występującymi wzdłuż przegród. Wydzielany przez nie nektar gromadzi się u nasady pręcików^[15].

Owoc

Pękająca torebka, składająca się zwykle z trzech kulistawych komór (rzadko są 2, 4 lub 5), w każdej znajduje się jedno lub dwa nasiona^[5]. Nasiona są kulistawe, o średnicy 2–3 mm, czarne. Średnia masa nasiona wynosi 5,4 ±0,7 mg^[10].

• Owocowanie

• Owoc

• Nasiona

• Nasiono

Biologia

Rozwój

Bylina, geofit cebulowy. Wzrost korzeni jest najbardziej intensywny jesienią i na początku wiosny. Nowe liście pojawiają się nad ziemią między końcem lutego a początkiem kwietnia (w zależności od warunków klimatycznych)^[5]. Dzięki temu roślina korzystać może z dostatecznej ilości światła wobec braku listowia w warstwie koron drzew. Z kolei późną wiosną rozwijające się liście drzew chronią czosnek przed nadmiernym nasłonecznieniem i zapewniają odpowiednie warunki wilgotnościowe na dnie lasu^[10].

Kwitnąć zaczynają rośliny w wieku 3^[5] lub 4–5 lat^[10][16]. Później kwitnienie i owocowanie jest już coroczne, o ile warunki siedliskowe na to pozwalają^[5]. Cebule wciągane przez korzenie kurczliwe u dziesięcioletnich roślin rosnących w bardzo pulchnej glebie znajdowane były na głębokości do 27 cm^[7]. Rośliny starzeją się i przestają kwitnąć w wieku lat 7–8^[16]. Maksymalny czas życia poszczególnych roślin wynosi 8–10 lat^[10], przy czym występują jeszcze trzy wcześniejsze okresy zamierania roślin: w fazie zarodkowej w wyniku autolizy nasion w okresie ich spoczynku, podczas wciągania cebuli w głębsze warstwy gleby przez korzenie kurczliwe^[16].

Czosnek niedźwiedzi rośnie w dużych zagęszczeniach, często na rozległych powierzchniach. Na 1 m² w obrębie stanowiska naliczono ponad 1900 małych roślin, 331 średnich i 63 duże, przy czym większość z nich uznano za wyrosłe z nasion^[5]. Na 1 m² przy 156 owocujących baldachach zarejestrowano powstanie ponad 9 tys. nasion^[5], a maksymalnie udokumentowano wytwarzanie 10 tys. nasion przez rośliny rosnące na 1 m². Średnio na jednym ze stanowisk powstawały 2692 nasiona na 1 m^2[10].

Kwitnienie

Czosnek niedźwiedzi kwitnie od kwietnia do czerwca, najintensywniej w maju^[5]. Kwiaty zapylane są przez trzmiele i muchy. Jednak gdy nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, co zdarza się prawdopodobnie często, następuje samozapylenie^[5] – niezapylony słupek wygina się dotykając pręcików. Dzięki temu dochodzi do zapłodnienia i wytworzenia nasion również wtedy, gdy kwiatów nie odwiedziły owady^[17].

Rozprzestrzenianie się

Owoce i nasiona dojrzewają w czerwcu i lipcu, nieco później u roślin rosnących na wystawie północnej, albo w latach chłodniejszych^[10]. Wraz z nadejściem lata nadziemne części roślin w krótkim czasie więdną i obumierają^[10], przy czym w miejscach wilgotnych pozostają zielone 2–3 tygodnie dłużej^[5]. Nasiona w większości spadają w bezpośrednim sąsiedztwie rośliny macierzystej^[10]. W łupinie nasiennej mają zgromadzony tłuszcz tworzący elajosom. Według niektórych źródeł stanowi on pożywienie mrówek, które przyczyniają się do transportu nasion (myrmekochoria)^[17]. W istocie jednak mrówki nie przenoszą diaspor czosnku^[7]. Transportowane są one wraz z cząstkami gleby przylepiającymi się do kończyn zwierząt i człowieka. Ponieważ zdarza się to rzadko i większość nasion kiełkuje w pobliżu rośliny macierzystej, gatunek ma specyficznie chaotyczny, płatowy typ rozmieszczenia^[7]. Nasiona bywają także transportowane przez wodę^[10], co może odgrywać istotną rolę w lasach zalewowych^[7].

Roślina rozmnaża się głównie przez nasiona. Tylko u silnie rosnących roślin, u których w jednym sezonie rozwijają się trzy liście – powstać mogą dwie cebule potomne^[16].

Rozwój siewek i młodych roślin

Nasiona kiełkują zwykle dopiero po 14 miesiącach^[17][5], rzadko w tym samym roku (od listopada do kwietnia)^[10]. Zarodek jest krótki i niemal prosty. Kiełkowanie jest hipogeiczne^[5]. Liścień jest zredukowany do bezbarwnej, szerokiej na ok. 1 mm pochwy, z której kąta wyrasta krótka szypułka długości ok. 1 mm na której osadzona jest kulista łupina nasienna. Hipokotyl osiąga 1–2 mm długości, jest gładki i zielny. Pierwszy liść jest także bezbarwny i pochwowaty, i dopiero kolejny jest zielony, równowąskolancetowaty do 3 cm długi o do 5 mm szeroki, na szczycie zaostrzony^[18]. Podobnie jak kolejne 1-2 wąskie liście, szybko odpada. Kolejny liść ma wąską blaszkę liściową, a nasada jego ogonka tworzy pierwszą, niewielką cebulkę^[5]. Śmiertelność w ciągu pierwszych dwóch lat życia wynosi 21%^[10]. W drugim^[10] lub trzecim^[7] roku rozwijają się korzenie kurczliwe (rosnące pionowo, wciągające cebulę w głąb gleby) i roślina w większym stopniu narażona jest na atak nicieni i owadów. W sumie wiek reprodukcyjny osiąga od 1 do 10% siewek^[10].

Cechy fitochemiczne

Cała roślina wydziela silny, charakterystyczny czosnkowy zapach. Ziele zawiera do 0,007% olejku eterycznego (zwanego ursaliną^[19]), którego składniki – siarczki i wielosiarczki alkilowe – odpowiadają za specyficzny aromat^[20]. Gatunek należy do grupy czosnków, w których głównymi związkami tej grupy są alliina i methiina (metylo-alliina), mniejszą rolę odgrywają: isoalliina, propiina i ethiina^[10]. Poza tym olejek zawiera m.in. wielosiarczki dwuwinylowe i tiole^[20]. Skład chemiczny olejku jest bardzo zmienny w zależności od miejsca i czasu zbioru^[10]. W cebulach znajduje się od 2,7 do 7,7 mg% kwasu askorbinowego^[19]. Ziele zawiera także szereg flawonoidów glikozydowych^[21], związków fenolowych, saponin steroidowych, lektyny, cebula obfituje w polisacharydy (zwłaszcza fruktany) i kwasy tłuszczowe (palmitynowy, oleopalmitynowy, linolowy, oleinowy, stearynowy, α-linolenowy i mirystynowy)^[10]. Z makro- i mikroelementów czosnek niedźwiedzi wyróżnia się wysoką zawartością magnezu (7,0 mg/kg), manganu (1,6 mg/kg) i żelaza (230 mg/kg). Cechuje się także znaczną ilością adenozyny (120 mg/kg)^[10].

Olejek wydzielany przez rośliny rosnące w naturze zawiera tak wiele związków siarki, że to właśnie nad czosnkiem niedźwiedzim zarejestrowano największą emisję tego pierwiastka spośród wszystkich roślin^[10][22].

Przynajmniej dla części ssaków jest to roślina trująca. Do bardzo wrażliwych na zatrucia tym gatunkiem należą psy^[23].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n=14^[5][14]. W Europie Zachodniej stwierdzono bardzo nikłe zróżnicowanie genetyczne nawet między odległymi populacjami^[24].

Ekologia

Siedlisko

Rośnie zwykle w wilgotnych i cienistych lasach liściastych, poza lasami zdarza się w obszarach o wysokich i regularnych opadach^[5]. Preferuje gleby przepuszczalne, próchniczne, świeże, gliniasto-piaszczyste i gliniaste, zarówno zasobne w wapń, jak i ubogie w jego związki. Odczyn gleb w miejscach występowania gatunku wynosi od 5,5 do 7,9 pH^[5]. Nie rośnie na glebach piaszczystych, ubogich i w miejscach, w których stagnuje woda^[5]. Często zasiedla stoki wzniesień i dolin ze względu na łatwe odprowadzanie z nich wody^[5]. Unika gleb z wysoką koncentracją glinu (pierwiastek ten w wyższych stężeniach blokuje rozwój korzeni czosnku)^[10][25]. W warunkach bardzo silnego zacienienia rośliny rosną słabiej i nie zakwitają. Silne nasłonecznienie i susza z kolei powodują ich szybkie więdnięcie^[5].

W typologii siedlisk leśnych uznawany jest za gatunek charakterystyczny dla siedlisk lasu wilgotnego (Lw), lasu wyżynnego wilgotnego (Lwyżw) i lasu górskiego wilgotnego (LGw), pozwalający na odróżnienie ich od odpowiednich lasów świeżych^[26].

Na Wyspach Brytyjskich gatunek ten jest jednym z indykatorów starych lasów (ang. ancient forests)^[27].

Fitosocjologia

W Polsce gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Fagetalia^[28], w Czechach dla podzwiązku Ulmenion^[13]. W Europie Środkowej, a także w Skandynawii, rośnie najczęściej w buczynach^[5], zwłaszcza w żyznej buczynie niżowej, poza tym w niskich grądach, nadrzecznej olszynie górskiej i żyznej buczynie sudeckiej^[12] oraz w łęgach^[13]. W Europie Zachodniej podawany jest jako rosnący najczęściej w grądach z dębem szypułkowym Quercus robur i leszczyną Corylus avellana, w lasach z jesionem wyniosłym na głęboko próchnicznych i zasobnych glebach, a także łęgach z olszą czarną i zaroślach nadrzecznych^[5]. Niektóre źródła wskazują na niską wartość syntaksonomiczną czosnku niedźwiedziego i innych gatunków runa leśnego o podobnych wymaganiach ekologicznych tworzących grupę zwaną Corydalis. Rosną one bowiem w różnych zespołach leśnych, pod różnymi drzewostanami liściastymi, zawsze jednak wskazując na ich wariant bardzo żyzny i wilgotny, rozwijający się zwykle na glinach zasobnych w węglan wapnia (do grupy tej należą poza czosnkiem m.in. zawilec żółty, kokorycz pusta i pełna, złoć żółta i podagrycznik pospolity)^[7].

Oddziaływanie międzygatunkowe

Czosnek niedźwiedzi bywa zgryzany przez bydło, natomiast nie jest zgryzany przez dziko żyjącą zwierzynę^[5]. Z gatunkiem tym związane są nieliczne roślinożerne bezkręgowce – Cheilosia maculata i Cheilosia fasciata^[5]. Z powodu krótkodystansowego rozprzestrzeniania nasion i w pewnym stopniu też dzięki rozmnażaniu wegetatywnemu, gatunek tworzy często zwarte i zwykle niemal jednogatunkowe łany. Masowe występowanie czosnku niedźwiedziego, powodującego zakrywanie gleby do połowy lata, skutkuje eliminacją gatunków konkurencyjnych^[5] (niektóre gatunki towarzyszące, jak przytulia wonna, utrzymują się rozrastając się w takich miejscach przez pozostałą część sezonu wegetacyjnego^[7]). Podobnie, ograniczając rozwój gatunków konkurencyjnych, działają także związki fenolowe wytwarzane do gleby przez czosnek niedźwiedzi (allelopatia). Stwierdzono, że olejek eteryczny czosnku silnie powstrzymuje kiełkowanie innych roślin^[10]. Nie stwierdzono jednak oddziaływania allelopatycznego w odniesieniu do takich gatunków jak szczyr trwały i bluszczyk kurdybanek^[7].

Na stanowiskach czosnku niedźwiedziego zarejestrowano bogaty rozwój mezofauny glebowej, w szczególności skoczogonków. Zwierzęta te korzystają wczesnym latem z wielkiej ilości materii organicznej po obumarciu pędów nadziemnych czosnku, przyczyniając się wraz z mikroorganizmami do ich szybkiej mineralizacji^[29].

Z korzeni czosnku wyizolowano mikoryzowy grzyb Pythium ultimum^[5][30].

Do patogenów rzadko rejestrowanych na tym gatunku należy Botrytis allii, powodujący żółknięcie liści i zamieranie cebul. Z kolei infekcja Botrytis globosa objawia się ciemnozielonymi, zapadniętymi i wodnistymi plamami na liściach. Udokumentowano także na tym gatunku Sclerotina globosa^[5].

Systematyka i zmienność

Gatunek należy w obrębie rodzaju Allium do podrodzaju Amerallium Traub, w którym wyodrębniany jest w monotypowej sekcji Arctoprasum Kirschl^[10][11]. Dawniej zaliczany był do sekcji Ophioscorodon (Wallr.) Endl.^[5] Do najbliższych krewnych należą przedstawiciele sekcji Molium (czosnek południowy Allium moly i Allium scorzonerifolium)^[24]. Czosnek niedźwiedzi jest gatunkiem izolowanym, wyraźnie odrębnym od innych, w związku z tym też nie tworzy mieszańców^[5].

W obrębie gatunku wyróżnia się dwa podgatunki^[10][13]:

• A. ursinum ssp. ursinum – podgatunek nominatywny o szorstkich, brodawkowatych szypułkach kwiatowych. Występuje w Europie Zachodniej i Środkowej^[10].
• A. ursinum ssp. ucrainicum Kleopow et Oxner Sched. ad Herb. Fl. Reipubl. Sow. Ucr. 1:10, No. 37, 1935 (synonimy: Allium ucrainicum (Kleopow et Oxner) Bordzil. 1950, Allium ursinum var. ucrainicum (Kleopow et Oxner) Soó 1980 – rośliny o gładkich szypułkach kwiatowych. Występują w Europie Południowej^[13] i Wschodniej^[10].

W Europie Środkowej, w tym w Polsce, zasięgi obu podgatunków nakrywają się i występują na tym obszarze formy pośrednie. Podgatunki bywają też przemieszczane poza swój zasięg jako rośliny uprawne (np. ssp. ucrainicum podano z Niemiec)^[10]. Granicę między zasięgiem podgatunku nominatywnego i ssp. ucrainicum w Polsce stanowi szeroki pas ciągnący się od opolskiego, poprzez Wyżynę Krakowsko-Częstochowską i Kielecką, po Puszczę Białowieską i Pojezierze Suwalskie, w którym występują formy pośrednie między podgatunkami^[11].

Stwierdzono dużą zmienność cech morfologicznych wśród różnych ekotypów tego gatunku. Różnice dotyczą zwłaszcza: szerokości blaszki, długości ogonków liściowych i szypuły kwiatostanowej oraz liczby kwiatów w kwiatostanie^[10].

Nazewnictwo

Gatunek dawniej znany także jako babczy czosnek (u Syreniusza 1540-1611) i trzemucha (Słownik języka polskiego z 1861 wydany w Wilnie)^[31]. Określany także jako: babny czosnek i psi czosnek^[32].

Rodzajowa nazwa naukowa Allium to rzymska (łacińska) nazwa czosnku (też zapisywana jako alium). Jej pochodzenie wiązane jest z łacińskim słowem halo (=mocno pachnę). Nazwa gatunkowa znaczy „niedźwiedzi, dziki” od łacińskiego ursus (=niedźwiedź)^[33].

Zagrożenia i ochrona

Gatunek wymieniany jest w czerwonych księgach roślin zagrożonych w Europie Wschodniej: Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi, Ukrainy oraz w licznych obwodach i republikach zachodniej i południowej Rosji^[34].

W Polsce od 2004 r. objęty jest częściową ochroną gatunkową^[35][36]. Uznawany jest za gatunek ustępujący^[14]. Umieszczony został na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006)^[37], jako narażony na izolowanych stanowiskach (kategoria zagrożenia [V]). W 2016 roku w kolejnej wersji czerwonej listy gatunek nie został uznany za spełniający kryteria zagrożenia IUCN^[38]. Za główne zagrożenia dla gatunku uznawane są: nieprawidłowa gospodarka leśna – przebudowa lasów mieszanych na monokulturowe lasy iglaste oraz niszczenie jego siedlisk w lasach łęgowych podczas regulacji rzek^[17]. Liczne stanowiska są chronione na obszarach górskich parków narodowych^[8] i rezerwatów przyrody.

Zastosowanie

Historia

Czosnek niedźwiedzi wchodził do diety społeczności łowiecko-zbierackich i znajdowany był w osadach mezolitycznych^[5][10]. Spożywali go Celtowie i Starożytni Rzymianie. Znalazł się wśród czterech różnych gatunków czosnku wspomnianych przez Dioskurydesa, opisany jako roślina o właściwościach odtruwających. Był rośliną użytkową dla wczesnośredniowiecznych Słowian, o czym świadczyć ma znajdowanie go często na ich grodziskach^[10]. Karol Wielki wymienił czosnek niedźwiedzi w swoim Capitulare de Villis imperialibis. Gatunek wzmiankowany jest przez Hieronymusa Bocka, a Johannes Lonicerus przypisywał mu większe walory niżeli czosnkowi pospolitemu^[10].

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Ziele i liście czosku niedźwiedziego Allii ursini herba/folium^[10].

Zbiór i przechowywanie

Do celów ziołolecznictwa zbiera się liście lub całe ziele w kwietniu i maju, a cebule we wrześniu i październiku. Surowiec pozyskuje się zwykle z natury^[10]. Jeśli ma być stosowany do pobudzenia procesów trawiennych, to najlepiej jest go zebrać na początku pory kwitnienia^[39].

Działanie

Czosnek niedźwiedzi ma podobne własności lecznicze jak czosnek pospolity i inne gatunki czosnków^[40][41]. Tradycyjnie wykorzystywany był leczniczo jako ziele przeciwszkorbutowe, poprawiające trawienie, przeciwbakteryjne, usuwające toksyny i zapobiegające chorobom układu sercowo-naczyniowego. Stosowano go także przy dolegliwościach układu oddechowego, przy przeziębieniach, zewnętrznie do leczenia ran, przewlekłych chorób skóry^[10][19] i do łagodzenia bóli reumatycznych^[19]. Przypisuje mu się silne działanie bakteriobójcze, obniżające ciśnienie krwi, korzystne działanie na serce, zapobieganie nowotworom złośliwym, miażdżycy, pobudzanie wydzielania soku żołądkowego i żółci. Jego silne działanie bakteriobójcze szczególnie przydatne ma być przy leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, przy tym dodatkowo oprócz zabijania bakterii czosnek pobudza wydzielanie śluzu w oskrzelach^[40]. Stosowany jest także przy rzęsistkowicy^[19].

Badania farmakologiczne potwierdzają działanie przeciwzakrzepowe wyciągów z czosnku niedźwiedziego. Związkiem aktywnym odpowiedzialnym za to działanie uznaje się 1,2-di-O-α-linolenoilo-3-O-β-D-galaktozylo-sn-glicerol (dlGG) oraz glukopiranozyd β-sitosterolu. Wpływ na agregację płytek krwi mają także flawonoidy zawarte w tej roślinie. W eksperymentach na szczurach wykazano także, że dieta wzbogacona liśćmi czosnku niedźwiedziego spowodowała znaczące zahamowanie aktywności enzymu przekształcającego (ACE) angiotensynę, działającą naczynioskurczowo i podwyższającą ciśnienie krwi. Efekt był lepszy niż w przypadku diety z taką samą ilością czosnku pospolitego. Podobnie korzystne efekty uzyskano w odniesieniu do obszarów niedokrwiennych oraz arytmii spowodowanych niedokrwieniem i reperfuzją. W badaniach in vitro wykazano także działanie obniżające aktywność biosyntezy cholesterolu^[10].

Badania in vitro potwierdzają także działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybowe alkoholowych ekstraktów czosnku niedźwiedziego. Ograniczają one wzrost takich bakterii jak: Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Escherichia coli, Proteus mirabilis, Salmonella enteritidis, i grzybów: Cladosporium sp., Aspergillus niger, Rhizopus nigricans, Geotrichum candidum, Penicillium expansum, Candida lipolytica, Mycoderma, Saccharomycopsis fibuligera. Ekstrakty wodne wykazywały takie działanie w mniejszym stopniu. Za działanie antygrzybiczne odpowiadać ma głównie, choć nie wyłącznie, allicyna. Skutki przeciwbakteryjne spadają w przypadku przechowywania ekstraktu w wyższym pH i temperaturze wyższej niż 4 °C. Wskazuje się także na skuteczność soku z cebuli czosnku niedźwiedziego w zwalczaniu nicieni Rhabditis sp., larw Nippostrongylus brasiliensis i ograniczaniu rozwoju jaj glisty świńskiej Ascaris suum^[10].

Różne części roślin zawierają związki znane z działań antyoksydacyjnych – flawonoidy i karotenoidy. Przeciwoksydacyjnie działają także enzymy katalazy, peroksydazy i dysmutazy ponadtlenkowej. Prowadzone są także badania nad cytotoksycznością różnych ekstraktów z czosnku niedźwiedziego nad szeregiem różnych linii komórek nowotworowych, potwierdzające działanie hamujące ich podziały^[10].

Badania farmakologiczne czosnku niedźwiedziego są znacznie mniej liczne niż czosnku pospolitego i trwają w zasadzie dopiero od lat 90. XX wieku. Duża aktywność biologiczna tego gatunku powoduje, że jest uznawany za bardzo wartościowy i perspektywiczny materiał do produkcji wyrobów medycznych. Problem stanowi jednak trudność w pozyskaniu jednorodnego, standardowego materiału roślinnego ze względu na zmienność składu chemicznego roślin, wiązaną z reakcjami na zmienne warunki rozwoju^[10] i stadium rozwoju poszczególnych roślin^[16].

Dawkowanie

Ze względu na postępującą utratę połączeń siarkowych po zbiorze ziela i mniejszą zawartość substancji czynnych niż w przypadku czosnku pospolitego, dawkować należy go w celach leczniczych w większych ilościach. Z drugiej strony jest też w związku z tym bezpieczniejszy – działania niepożądane są mało prawdopodobne^[41].

Medycyna weterynaryjna

Sok z czosnku niedźwiedziego stosowany jest w leczeniu babeszjozy krów^[19].

Przeciwwskazania i ryzyko zatrucia

Czosnek niedźwiedzi jest uznawany generalnie za roślinę bezpieczną. Są jednak doniesienia o hemolitycznej anemii u zwierząt domowych karmionych tym gatunkiem, która tłumaczona jest działaniem siarczku dialilu toksycznego dla erytrocytów. W zależności od wyjątkowo i jednostkowo występującej wrażliwości działanie toksyczne i uczulające nie mogą być wykluczone w przypadku ludzi. Istnieje także ryzyko zatruć gatunkami trującymi o liściach podobnych morfologicznie (mimo braku charakterystycznego aromatu czosnkowego): konwalią majową, zimowitem jesiennym, ciemiężycą białą^[10], obrazkami plamistymi oraz tulipanami^[42][43]. Udokumentowano przypadki takich zatruć^[44][45][46].

Roślina jadalna

Wszystkie części rośliny są jadalne^[10] o charakterystycznym, czosnkowym smaku^[23]. Smak jest najsilniejszy w przypadku roślin świeżych, aromat roślin ugotowanych lub zasuszonych nieco słabnie^[47].

Spożywane są zwykle liście, ale jadalne są także organy podziemne, kwiaty i owoce. Kwiaty są ostrzejsze w smaku od liści (jeszcze bardziej ostry smak mają owoce), w niewielkich ilościach stanowią bardzo dekoracyjny dodatek wyostrzający smak sałatek^[23]. Liście czosnku najlepiej zbierać przed kwitnieniem (w marcu i kwietniu) – są wówczas delikatniejsze, później stają się nieco łykowate^[47]. Mogą być spożywane surowe lub po ugotowaniu, także jako pesto. Dodawane są do zup, gnocchi, risotto, ravioli, serów żółtych i twarogów, także używanych jako smarowidło do pieczywa. Liście i kwiaty dodawane są do sałatek^[10][47] i kanapek^[47], a cebula czosnku niedźwiedziego stosowana może być analogicznie jak ząbki czosnku pospolitego^[10]. W dietach odchudzających stosuje się sok z tego czosnku^[48]. Cebule mogą być pozyskiwane do spożycia niemal przez cały rok, a przechowywać je można do 6 miesięcy^[23]. Liście przechowywane mogą być jako warzywo kiszone, solone lub w oleju^[47].

Gatunek ten stosowany jest w kuchni wielu krajów, w całym obszarze występowania. Szeroko rozpowszechniony jest sposób przygotowania zup z dodatkiem liści czosnku niedźwiedziego^[47]. Roślina jest popularna zwłaszcza w Rosji, Ukrainie, Gruzji i Armenii^[47]. W XIX wieku w Szwajcarii wyrabiano masło z mleka krów karmionych czosnkiem niedźwiedzim, co powodowało, że miało ono czosnkowy posmak^[10]. W Kornwalii jedna z odmian sera Cornish Yarg (Wild Garlic Yarg Cornish Cheese) powstaje w wyniku owinięcia sera liśćmi czosnku niedźwiedziego, przez co wyrób zyskuje specyficzny aromat (niepodobny do czosnkowego) i kremową konsystencję^[49]. W Niemczech spożywa się poszatkowane, osolone liście czosnku zalane oliwą^[47]. W Eberbach obchodzony jest festiwal o nazwie Bärlauchtage (Dni czosnku niedźwiedziego)^[10].

Roślina ozdobna

Czosnek niedźwiedzi uprawiany jest jako roślina ozdobna dla efektownych liści i białych kwiatów rozwijających się wiosną. Nadaje się do wysiewania na rabatach^[50] i jako roślina okrywowa^[48]. Najlepszy efekt daje uprawa w miejscach wilgotnych pod drzewami i w zaroślach, w sąsiedztwie innych wiosennych roślin cebulowych, zawilców, miodunek itp.^[51] Kwiatostany mogą być stosowane jako kwiaty cięte. Ze względu na łatwość mnożenia i szybki wzrost gatunek ma znaczenie produkcyjne^[50].

Inne zastosowania

Roślina wykorzystywana bywa jako repelent przeciw owadom^[23].

Fitoncydy czosnku niedźwiedziego hamują rozwój chorób roślin – mączniaka prawdziwego winorośli i zarazy ziemniaka. Wstrzymują też kiełkowanie bulw ziemniaka, sprzyjając przy tym zachowaniu w dobrej zdrowotności pąków i młodych pędów^[19].

Czosnek niedźwiedzi należy do najważniejszych roślin miododajnych w lasach liściastych^[52]. Dzienna produkcja nektaru w jednym kwiecie tego gatunku wynosi od 0,1 do 3,8 µl i zawiera on od 25 do 50% cukrów^[53].

Ze względu na powstawanie w roślinach tego gatunku oryginalnych flawonoidów, stanowi on przedmiot zainteresowania inżynierii genetycznej. Za pożądane uznaje się wykorzystanie genów tego gatunku w tworzeniu zmodyfikowanych genetycznie, wzbogaconych biochemicznie odmian uprawnych czosnku pospolitego^[54].

Uprawa

Czosnek niedźwiedzi uprawiany w odpowiednich warunkach może stać się rośliną bardzo ekspansywną – porasta zwartym łanem rozległe przestrzenie ograniczając wzrost innych roślin wiosennych. Nie przeszkadza natomiast we wzroście wielu roślin wieloletnich – w ogrodzie uprawiany może być razem z różami, marchwią, burakami. Nie należy natomiast tego czosnku sadzić m.in. w pobliżu roślin motylkowatych (wzajemnie ograniczają sobie wzrost)^[23] i sałaty^[55].

Rozmnażanie

Wysiewa się nasiona bezpośrednio po ich dojrzeniu na miejscu docelowym lub w zimnym inspekcie. W drugim przypadku na miejsce docelowe zaleca się sadzenie cebul wykopanych późnym latem następnego roku po skiełkowaniu roślin. Można też pozyskać latem cebule z roślin dojrzałych, po obumarciu części nadziemnych roślin. Cebule na miejscu docelowym sadzić należy dość głęboko^[23].

Wymagania

W odróżnieniu od większości gatunków czosnków może rosnąć w miejscu częściowo zacienionym. Najlepiej rośnie w warunkach leśnych. Wymaga żyznej, próchnicznej i przepuszczalnej gleby. Jest rośliną mrozoodporną^[23], wrażliwą jednak na suszę i nadmiar wilgoci w glebie^[50].

Obecność w kulturze

Czosnek niedźwiedzi jest tematem dialogu w drugim akcie „Trzech sióstr” Antona Czechowa^[47].

Gatunek przedstawiony został na znaczkach pocztowych w Szwajcarii^[56] i na Łotwie^[57].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Mapa zasięgu: Allium ursinum. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2017-08-09].
• Pyłek: Allium ursinum. W: PalDat - Palynological Database [on-line]. [dostęp 2017-08-09].